Янгиликлар
Тўрт нафар номзод илк бор судьялик лавозимига тайинланди
Айрим туман, шаҳар ва туманлараро судларнинг раислари ўзгарди ва бошқа тайинловлар
Рақамлаштириш: халқаро талаблар, таклиф ва имкониятлар
Қаршидаги семинар ҳам муваффақиятли ўтди
"Рақамли суд” концепцияси: хорижий тажриба, миллий қонунчилик истиқболлари
Суд тизимини рақамлаштириш, замонавий ахборот технологияларини кенг жорий этиш нафақат соҳа фаолияти самарадорлигини ошириш билан бирга одил судловнинг ошкоралиги, очиқлиги ва шаффофликни таъминлаш, инсон омилини чеклаш орқали турли суиистеъмолчиликларнинг олдини олиш, энг муҳими, аҳолини судга нисбатан ишончини янада мустаҳамкалашга ҳам хизмат қилади. Давлат раҳбарининг “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони билан эса судлар фаолиятини рақамлаштириш жараёнларини янада жадаллаштириш, шунингдек, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари учун қулай шарт-шароитлар яратиш борасида устувор мақсадлар белгиланди. Фармонда «Рақамли суд» концепциясини босқичма-босқич амалга ошириш кўзда тутилганига алоҳида эътиборга молик. Бунда судга ариза беришдан олдин сунъий интеллект ёрдамида суд муҳокамасининг тахминий натижаси ҳамда сарфланадиган харажатларни шакллантириш, мурожаатларни электрон шаклда юбориш, ишда иштирок этувчи шахслар суд биносига ташриф буюрмагани ҳолда процессда масофадан иштирок этиши, тарафларга ишга доир барча материаллар билан электрон шаклда танишиш имкониятини яратиш, шунингдек, ижро варақаларини автоматик равишда ижрога юбориш, сунъий интеллект ёрдамида суд мажлиси баённомаларини реал вақт режимида матн шаклида тайёрлаш ва суд ҳужжатлари лойиҳаларини автоматик шакллантириш вазифалари белгиланди. Жорий асрда суд тизимларини рақамлаштириш давлат ҳокимиятининг модернизация қилишнинг ажралмас қисмига айланди. Дунёдаги кўпгина мамлакатларда рақамли суд (“Digital Court”) электрон платформаси жорий этилиб, суд фаолиятини автоматлаштириш, инсон омилини камайтириш ва шаффофликни таъминлашга эътибор қаратилмоқда. Масалан, Эстонияда суд тизими тўлиқ электронлаштирилган. Барча суд ҳужжатлари “e-File” тизими орқали юритилади. Судга ариза бериш, далилларни юклаш ва мажлисда иштирок этиш онлайн тарзда амалга оширилади. Фуқароларга “ID-карта” ёрдамида тизимга кириб, иш ҳолатини реал вақт режимида кузатиш имконияти яратилган. Жанубий Корея 2020 йилдан бошлаб “AI Court” лойиҳасини амалга ошириб келинмоқда. Бунда судьялар ва прокурорлар сунъий интеллект ёрдамида иш юритади, тизим ўхшаш ишлар бўйича қарорларни таҳлил қилади. Суд биноларида “smart courtroom” технологиялари жорий этилган - аудио/видео ёзувлар автоматик тарзда архивланади. Ҳиндистон, аҳоли кўплигини инобатга олиниб, дунёдаги энг йирик электрон суд платформаси – “eCourts Project”ни ишга туширган. Миллионлаб фуқаролар суд ишларини смартфон орқали кузатишади. Суд жараёнлари видеоконференция орқали ўтказилади. Ҳужжатлар давлат маълумот базалари билан интеграция қилинган. Сингапур давлатида “Paperless Justice”(қоғозсиз адлия) амалиёти жорий этилган.. Барча иштирокчилар (судья, адвокат, фуқаро) ягона тизим орқали мулоқот қилади. Суд мажлислари учун автоматик тайинлаш ва календар функциялари мавжуд. Буюк Британияда инсон омилини сақлаган “рақамли адлия” электрон тизими жорий этилган. Ушбу давлатда “Online Courts” тизими фуқаролик ишларини рақамли кўриш имконини берса-да, инсон омилини тўлиқ йўқотмаган. Сунъий интеллект фақат тавсиялар беради, суд қарорини эса судья қабул қилади. Рақамли тизимлар ҳуқуқий хато хавфини олдини олиш учун доимий мониторингдан ўтади. Илғор хориж давлатлари тажрибалари мамлакатимизда “Рақамли суд” концепцияси доирасида миллий қонунчилигимизга сунъий интеллектни суд қарорини тайёрлашда ёрдамчи восита сифатида қўллаш лозимлигини, қарор қабул қилиш ҳуқуқини судьяда қолдириш ҳақидаги қоидаларни киритиш мақсадга мувофиқлиги кўрсатади. Бундан ташқари, Ўзбекистонда аҳолининг турли ҳудудларида интернет имкониятларини фарқ қилишини инобатга олиб, мобил-қўлланма интерфейслар орқали суд тизимига кириш имкониятини кучайтириш муҳим аҳамият касб этади. Мамлакатимизда қоғозсиз иш юритиш тизими босқичма-босқич жорий этилаётгани билан бирга, ҳозирча тўлиқ амалга ошмаган. Сингапур давлатининг ягона тизим орқали мулоқотни амалга ошириш модели ҳам ижобий тажриба сифатида кўрилиши мумкин. Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, давлат раҳбарининг фармони “Рақамли суд” концепцияси ягона тизимни яратиш билан бир қаторда одил судловнинг сифати ва самарадорлигини янада оширишга, суд фаолиятини очиқлиги ва шаффофлигини таъминлашга, пировард натижада фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини тезкорлик билан ҳимоя қилишга ҳуқуқий замин яратади. Эркинжон Собиров, Одил судлов академияси ўқитувчиси, юридик фанлар бўйича фалсафа доктори (PhD)
Навбатдаги семинар-тренинг Сурхондарёда бўлиб ўтмоқда
Кибержиноятчилик билан боғлиқ қилмишлар, уларни фош этиш, бу борада одил судловни амалга ошириш бугуннинг долзарб масалаларидан ҳисобланади. Шундан келиб чиқиб, Одил судлов ва Ҳуқуқни муҳофаза қилиш академиялари ҳамда Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг (ЕХҲТ) Ўзбекистондаги ваколатхонаси билан бирга жойларда ихтисослаштирилган семинар-тренинглар ташкил қилиниб келинмоқда. Водий вилоятлари ва пойтахт судларининг жиноят ишлари бўйича судьялари иштирокида муваффақиятли ўтказилган семинар-тренингнинг узвий давоми бугун Сурхондарёнинг Термез шаҳрида бўлиб ўтмоқда. Тадбирда халқаро илғор тажрибалар, инсон ҳуқуқлари стандартлари асосида кибержиноятларни тергов қилишнинг техник, ҳуқуқий ва процессуал жиҳатлари, судлар томонидан рақамли далилларга ҳуқуқий баҳо бериш ва малакалашнинг хос хусусиятлари, амалиётда юзага келиши мумкин бўлган муаммолар ва уларнинг ҳуқуқий ечимлари тўғрисида сўз юритилмоқда. Шунингдек, кибержиноятларни олдини олиш, халқаро ҳамкорлик доирасида рақамли далиллар алмашинувининг ҳуқуқий асослари ҳақида ҳам фикр алмашилмоқда. Термезда ўтаётган семинар-тренинг эртага якунланди ва кейингиси Қашқадарё вилояти судлари судьялари учун Қаршида ўтказилиши кўзда тутилган.
Cунъий интеллект: имконият масъулиятдан халос этмайди
Рақамли технологиялар тараққиёти барча соҳаларда янги имкониятлар тақдим этаётган, сунъий интеллект замонавий цивилизация тараққиётининг муҳим омили сифатида намоён бўлгани айни ҳақиқат. Шу нуқтаи назардан сунъий интеллект ёрдамида одил судловга эришиш даражаси оширилишига шубҳа йўқ. Давлатимиз раҳбари “Мамлакатимиз “рақамлашган ва адолатли суд даври” остонасида турибди”, деб алоҳида таъкидлагани ҳам бежиз эмас. Жорий йилнинг 25 август куни имзо чекилган “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармон бу борадаги муҳим қадам ҳисобланади. Судларда сунъий интеллектдан фойдаланиш борасидаги халқаро амалиёт ва илғор хорижий давлатлар муайян тажриба эга бўлиб улгурди. Бунда, асосан, ҳужжатлар айланмаси ва уларнинг таҳлилида фаол фойдаланилмоқда. Суд ишлари билан боғлиқ минглаб ҳужжатларни қисқа вақтда ўрганиш, муҳим маълумотларни саралаш орқали судьяларнинг иш юкламасини енгиллаштиришда сунъий интеллект беқиёс имкониятлар тақдим этмоқда. Шунингдек, қонун нормалари ва суд амалиётини ўрганиш, кўриб чиқилаётган ишларни олдин кўрилган ишлар билан умумийлик ёки ўхшашлигини аниқлаш, уларни таққослаш ёки прецедент сифатида фойдаланишда сунъий судьяга ёрдамчи восита бўлиб хизмат қилмоқда. Сунъий интеллектдан фойдаланиш бўйича Хитой пешқадам давлат ҳисобланади. Ушбу мамлакатда “Ақлли суд” (Smart Court) номли интеллектуал тизими қарорлар қабул қилиш жараёнида тўғридан-тўғри қўлланилмоқда. Хитой Олий суди судьялар ҳар бир иш бўйича сунъий интеллект тавсияларига мурожаат қилади, агар тизим тавсияларидан четга чиқса, судья ўз қарорини ёзма равишда асослаб бериш шарт этиб белгиланган. Маълумотларга кўра, Хитойда сунъий интеллект ҳар куни 100 мингга яқин ишни таҳлил қилади. Ушбу жараён бефарқлик, эътиборсизлик ёки коррупция каби омилларнинг олдини олишга хизмат қилади. Оммавий ахборот воситалари маълумотларига кўра, “Ақлли суд” тизими судьяларнинг ўртача иш юкламасини учдан бир қисмга камайтирган. Шу билан бирга, Хитой WeChat ижтимоий медиа-платформаси асосида “мобил суд” тизимини ҳам ривожлантирмоқда. Ушбу платформа орқали фуқаролар судга электрон тижорат ва муаллифлик ҳуқуқлари соҳасида фуқаролик даъволари билан мурожаат қилиш имкониятига эга. Суд мажлисини “робот-судья” олиб боради, аммо якуний қарор қабул қилиш ваколати инсон- судья ваколатига киради. Бир йилдан ҳам камроқ вақт ичида “мобил судлар” 3 миллиондан ортиқ ишни кўриб чиққани ҳам эътиборга молик. АҚШда ҳам суд-адлия соҳасига сунъий интеллект воситалари жорий этилган. Асосан, бу махсус хусусий тизимлар орқали амалга оширилмоқда. Масалан, Public Safety Assessment (PSA) тизими судгача очиқда қолдирилган шахснинг яна жиноят содир этиши ёки суд мажлисига келмаслик эҳтимолини баҳолайди. PSA тизими шахс илгари судлаган-ёки судланмагани, қўлга олиниш ҳолатлари, ёши, ижтимоий мақоми ва бошқа бир қанча омилларни ҳисобга олади. Ушбу ахборотлардан келиб чиқиб, судьялар гумондорга нисбатан ҳибсда ушлаб туриш ёки гаров эвазига озод қилиш ҳақида суд ҳужжати қабул қилади. АҚШнинг ҳуқуқий тизимида сунъий интеллектдан қўшимча жараёнларда ҳам фойдаланилмоқда. Масалан, Орегон штатида юзни таниш тизими фуқароларнинг суд биноларига киришини назорат қилса, Нью-Мексика штатида судларда “Clara” номли виртуал ёрдамчи фаолият кўрсатади Ушбу тизим адвокати бўлмаган ёки инглиз тилини яхши билмайдиган, шунингдек эшитиш қобилиятида муаммолари бор шахсларга тегишли хизматлардан фойдаланишда ёрдам бермоқда. Шубҳасиз, сунъий интеллект судлов жараёни учун янги имкониятлар яратади. Бироқ уни қўллашда маълум талаблар ҳам бўлиши табиий. Хорижда ўтказилган тадқиқотларга кўра, сўралганларнинг 86 фоизи сунъий интеллектдан фойдаланиш жараёнида юзага келиши мумкин бўлган хатолар ва салбий оқибатлардан хавотирда эканлигини билдиришган. Тўғри, судья сунъий интеллект ёрдамида иш ҳажмини камайтириши мумкин. Тизим коррупция ва ҳиссиётларга берилмайди, қонун нормаларига аниқ риоя қилади ва бошқа қатор омилларни ҳисобга олади. Бунда масалага инсонпарварлик нуқтаи назаридан кўра, техник ва формал қараш устувор аҳамият касб этишини эътибордан соқит қилиб бўлмайди. Бугунги кунда сунъий интеллект суд-ҳуқуқ тизимига реал вақт режимида жорий этилмоқда. Аммо бу жараённинг ҳуқуқий асослари ҳали тўлиқ шаклланмаган. Европа Иттифоқида бу борада дастлабки уринишлар 2018 йилда бўлганини таъкидлаш лозим. Шу йили Европа адолат самарадорлиги комиссияси суд тизимида сунъий интеллектдан фойдаланишга оид хартияни эълон қилган. 2023 йилда Англия ва Уэльс судлари учун махсус қўлланма қабул қилинган бўлиб, унда судьяларга сунъий интеллектдан фойдаланишга рухсат берилди. Шу билан бирга қатор чекловлар ҳам белгиланган. Бу қоидалар судларда сунъий интеллектдан ҳар қанча фойдаланилса-да, якуний қарор қабул қилиш ваколати инсон-судьяда эканини кўрсатади. Сунъий интеллект ҳақиқатдан ҳам суд ҳужжатларини яратишга қодир, чунки у катта ҳажмдаги ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилиш, қонунлар бўйича аниқликларни топиш ва расмий ҳужжатларга ўхшаш матн туза олади. Аммо сунъий интеллектда масъулиятнинг йўқлиги, автоматика асосида тайёрланган ҳужжатларнинг муаллифи бўлмаслиги сабабли уларнинг ҳуқуқий кучга эга эмаслиги, суд ёки ҳуқуқий жараёнда турли ҳолатларнинг вужудга келиши, мавжуд фактларни баҳолаш ва шахснинг ҳаракатларни квалификациялаш заруриятининг мавжудлиги ва бу вазифани фақат инсон ақлий қобилияти ҳамда тафаккурига боғлиқ ҳолда бажариши мумкинлигини эътиборга олиш зарур. Яна шуни айтиш керакки, сунъий интеллект судьяга ва суд ходимларига кўмаклашувчи муҳим воситадир, аммо унинг ишончга сазовор бўлиши учун ҳар доим инсон томонидан назорат қилинмоғи лозим. Шу боис тўлиқ, мустақил суд ҳужжатларини тайёрлаш ва уларга юридик баҳо бериш вазифасини фақат инсон бажаради. Яъниким, имконият судьядан масъулиятни халос этмайди Яқин келажакда сунъий интеллект суд жараёнларининг узвий қисмига айланиши табиий. Бироқ энг асосийси – технология адолатга хизмат қилиши, инсон ҳуқуқларини таъминлаши ва жамиятда ишонч уйғотиши керак. Аждодларимиз айтганидек, “Адолат – давлат пойдевори”. Сунъий интеллектга эса шу пойдеворни мустаҳкамлайдиган янги восита сифатида қаралиши лозим. Зафаржон Омонов, Одил судлов академияси ўқитувчиси, юридик фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
Ишонч телефони
Сизда ариза, шикоят ёки таклифлар мавжудми? Судьялар олий кенгашига ишонч телефонлари орқали мурожаат қилинг!
71 200-26-00 ёки 1190