Янгиликлар
Бир нечта туман ва туманлараро судларга янги раислар тайинланди
Судларнинг молиявий мустақил бўлиши қандай муаммоларга ечим бўлади?
Суд органлари мустақиллигининг асосий талаблари
Шошма-шошарлик эмас, андек эътиборсизлик...
Қаршида халқаро тадбир ташкил этилди
Судьялар олий кенгаши томонидан Қарши давлат университетида “Одил судлов тизимини демократлаштиришнинг конституциявий асосларини такомиллаштириш – инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашнинг энг муҳим омили" мавзусида халқаро давра суҳбати ташкил этилди. Халқаро экспертлар, суд тизими масъуллари, кенг жамоатчилик вакиллари иштирокида бўлиб ўтган тадбирда мамлакатимизда изчил давом этаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари ва уларнинг ижобий натижалари эътироф этилди. Хусусан, судьялик лавозимга тайёрлаш, уларни танлаш ва тайинлашнинг мутлақо янги тизими жорий этилди. Номзодларни очиқ танлов ва муқобиллик асосида тайинлаш, айни жараёнга илғор ахборот технологиялари жорий этилиши натижасида инсон омили кескин чеклади. Бунда ўзгаришлар тизимда очиқлик ва шаффофликни таъминлаш баробарида одил судлов тизими демократлаштиришга ҳам хизмат қилмоқда. Тарихан қисқа даврда инсон ва унинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини таъминлаш борасида амалга оширилган бундай муҳим ўзгаришлар мавжуд конституциявий-ҳуқуқий асосларни янада такомиллаштириш эҳтиёжини пайдо қилди. Шундан келиб чиқиб, Янгиланаётган Конституцияда одил судлов тизимини демократлаштириш борасида конституциявий асосларни такомиллаштириш, инсон ҳуқуқларини самарали ҳимоя қилиш, судлар мустақиллиги ва судьялар дахлсизлигини кучайтиришга билан боғлиқ янги нормалар киритилмоқда. Шу боис тадбирда одил судловни самарали амалга оширишда суд ҳокимияти мустақиллиги ва судьялар дахлсизлигига оид янги нормалар аҳамияти ва мазмун-моҳиятига алоҳида тўхталинди. Жумладан, судьяларнинг муайян ишлар бўйича ҳисобдор бўлмаслиги, улар муайян ишнинг муҳокамасидан четлаштиришга, унинг ваколатларини бекор қилишга ёки тўхтатиб туришга, бошқа лавозимга ўтказишга фақат қонунда белгиланган тартибда ва асосларга кўра йўл қўйилиши мустаҳкамланиши ҳам судьялар мустақиллигининг муҳим кафолати эканлиги ҳақли равишда эътироф этиб ўтилди. Шунингдек, фуқаролар ва юридик шахслар, агар суд орқали ҳимоя қилишнинг бошқа барча воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, судда кўриб чиқилиши тугалланган муайян ишда суд томонидан ўзига нисбатан қўлланилган қонуннинг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги шикоят билан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига мурожаат қилиш ҳуқуқи ҳам белгиланаши инсон ҳуқуқлари олий қадрият эканининг яна бир ҳуқуқий асоси сифатида қайд этилди. Тадбир ниҳоясида одил судловни амалга оширишдаги узоқ йиллар самарали фаолият кўрсатган бир неча нафар нафақадаги судьяларга “Суд фахрийси” кўкрак нишони, тадбир иштирокчиларига Судьялар олий кенгашининг эсдалик совғалари топширилди. Судьялар олий кенгаши матбуот хизмати
«Суд назорати институти»: янгиланаётган Конституциядаги бу тушунча нимани англатади?
Конституциявий ислоҳотларнинг энг муҳим йўналишларидан бири бу шахснинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини таъминлаш кафолатларини мустаҳкамлашдан иборат. Ушбу жиҳатдан жиноят процесси иштирокчиларининг процессуал ҳуқуқларини таъминлаш масалалари алоҳида долзарбдир. Хусусан, янги таҳрирдаги Конституция лойиҳасининг 27-моддасида ҳибсга олишга, қамоққа олишга ва қамоқда сақлашга фақат суднинг қарорига кўра йўл қўйилиши белгиланган. Шу билан бирга, шахс суднинг қарорисиз 48 соатдан ортиқ муддат ушлаб турилиши мумкин эмас. Ушбу қоидалар суд назоратининг алоҳида тури бўлган “Хабеас корпус” институтига тегишли. “Хабеас корпус” - махсус қонунчилик ҳужжати бўлиб, 1679 йил 26 майда Англия парламенти томонидан қабул қилинган. Ушбу ҳужжатга кўра, қўриқчилар, қамоқхоналар ёки шахсни ушлаш ёки ҳибсга олишда иштирок этган бошқа шахслар ушлашга рухсат бериш тўғрисида қарор қабул қилиш учун ушланган шахсни лордга ёки судьяга олиб келишлари керак еди. Айбланувчи ёки гумон қилинувчини ушлаб туриш тартиби устидан суд назоратини ўрнатиш жиноят процессида шахснинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда катта аҳамиятга эга. Ўзбекистонда “Хабеас корпус” институти 2008 йилдан бошлаб, қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқи прокуратурадан судларга ўтказилгандан бери жорий этилган. Кейинги йилларда тергов устидан суд назоратининг ушбу шакли процессуал мажбурлаш чораларига ва шахснинг дахлсизлиги билан боғлиқ бир қатор тергов ҳаракатларига рухсат бериш ҳуқуқини бериш орқали аста-секин кенгайтирилди. Бугунги кунга келиб, суд томонидан рухсат бериладиган процессуал мажбурлов ва тергов ҳаракатларининг сони 10 турга етди. Буларга қуйидагилар киради: қамоққа олиш, лавозимидан четлаштириш, тиббий муассасага жойлаштириш, амнистия актини қўллаш, уй қамоғи, қамоқда сақлаш ёки уй қамоғи муддатини узайтириш, айбланувчининг тиббий муассасада бўлиши муддатини узайтириш, паспортнинг (ҳаракатланиш ҳужжатининг) амал қилишини тўхтатиб туриш, почта-телеграф жўнатмаларини хатлаш, мурдани эксгумация қилиш. Шу билан бирга, суд назорати институти доимий равишда ривожланиб бормоқда ва ҳозирда унинг қамровини кенгайтириш назарда тутилмоқда. Жумладан, тинтув ўтказиш, телефонлар орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш, мол-мулкни хатлаш ваколатини судларга бериш режалаштирилмоқда. Халқаро тажрибага эътибор қаратсак, суд назорати институти Фуқаровий ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактнинг 9-моддасида мустаҳкамланган. Ушбу моддага мувофиқ жиноий айблов бўйича ҳибсга олинган ёки ушлаб турилган ҳар бир шахс зудлик билан судья ёки қонун бўйича суд ҳокимиятини амалга ошириш ҳуқуқи бўлган бошқа мансабдор шахс ҳузурига келтирилади ва оқилона муддатда суд муҳокамаси ўтказилиши ёки озод қилиб юборилиши ҳуқуқига эга. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 9-моддасида ҳеч ким асоссиз қамалиши, ушланиши ёки қувғин қилиниши мумкин эмаслиги қайд этилган. Суд назорати институти АҚШ, Германия, Италия, Испания, Австрия, Буюк Британия, Португалия ва бошқа мамлакатлар Конституцияси нормаларида акс этган. Шу билан бирга, бир қатор давлатларда қабул қилинган қарорнинг холислигини таъминлаш учун жиноят ишини тергов қилиш устидан суд назоратини амалга оширадиган, тергов ҳаракатлари ва эҳтиёт чораларига рухсат берувчи махсус тергов судьяси лавозими мавжуд. Мазкур лавозим Германия, Австрия, Италия, Бельгия, Голландия, Латвия, Литва, Қозоғистон, Қирғизистон ва бошқа давлатларда жорий этилган. Янги таҳрирдаги Конституция лойиҳасида суд назорати институти катта аҳамиятга эга. Мазкур тамойилнинг жорий этилиши жараён иштирокчиларининг ҳуқуқлари амалга оширилишини таъминлайди, уларни мансабдор шахслар ва жиноий таъқиб қилиш функциясини бажарадиган органларнинг ноқонуний ҳаракатларидан ҳимоя қилади. Суд назорати институтининг кенгайиши жиноят процессида шахс ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг умумэътироф этилган халқаро стандартларини жорий этиш имконини беради. Людмила Югай,юридик фанлар бўйича фалсафа доктори Шохжаҳон Хўжаев,юридик фанлар бўйича фалсафа доктори Манба: Xabar.uz
Янгиланаётган Конституция. Исботланмаган айб – исботланган айбсизликка тенг
Ҳар бир давлат ўз тараққиёт йўлини танлар экан, халқининг хоҳиш ва иродасидан келиб чиқиб, тинч ва фаровон турмуш тарзига ҳуқуқий асос бўлувчи тартибларниАсосий қонунида мустаҳкамлаб олади. Асосий Қонунда баён этилган тартиблар шу қадар аҳамият касб этадики, ҳеч бир фуқаро усиз яшай олмайди, негаки инсоннинг кундалик тўқнаш келадиган муаммолари ечими бевосита унга боғлиқ бўлади. Шиддат билан ўзгараётган дунёда рўй бераётган геосиёсий вазиятлар, энг аввало, Янги Ўзбекистон Тараққиёт стратегияси ва унда белгиланган мақсадларни амалга ошириш учун нафақат қонунларимиз мустаҳкамланиши, балки Конституциямизда ҳам инсон шаъни, унинг қадр-қимматини юксалтиришга қаратилган нормаларни янада такомиллаштириб, бугунги кун талабларига мослаштириш эҳтиёжини пайдо қилди. Натижада халқимизнинг таклиф ва мулоҳазалари асосида янгиланган Конституция лойиҳаси ишлаб чиқилиб, умумхалқ муҳокамасига қўйилди. Муҳокамлар якунида мамлакатимиз тарихида биринчи марта Бош қонун ҳужжати референдумда бевосита халқ томонидан қабул қилинади. Янгиланаётган Конституциямиз инсон қадрининг биринчи ўринга қўйилиши, шулар билан бир қаторда тадбиркорлик фаолияти кафолатларини кучайтириш, ҳалол рақобат учун шарт-шароит яратиш, қулай инвестициявий ва ишбилармонлик муҳитини таъминлаш, адолатли солиқ тизимини шакллантириш, монополистик фаолиятни чеклаш орқали том маънода эркин бозор иқтисодиётини шакллантириш учун барқарор асос яратиш кўзда тутилганлиги билан ҳам аҳамиятлидир. Шунингдек, унда аҳоли саломатлигини сақлаш, таълим ва илм-фанга оид нормалар кўпайтирилмоқда, жумладан, фуқароларнинг олий таълим муассасаларида давлат гранти ҳисобидан ўқиш ҳуқуқи қатъий белгилаб қўйилмоқда. Амалдаги Бош Қонунимиз қабул қилинганидан буён унга киритилган 15 дан ортиқ ўзгартиш ва қўшимчаларнинг аксарияти давлат қурилиши ва бошқарувига, хусусан Парламент, Президент, Ҳукумат, сайлов тизимига оид бўлса, янгиланаётган Конституциясининг ярмидан кўпи айнан инсон ҳуқуқлари билан боғлиқлиги, унинг 45 фоиздан ортиғи ижтимоий-иқтисодий соҳаларга алоқадор нормалар эканлигини таъкидлаш жоиз. Лойиҳада инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш кафолатлари, жумладан, “Хабеас корпус” ва “Миранда қоидаси” умумэътироф этилган институтларини конституциявий даражада мустаҳкамлаш орқали сезиларли кучайтирилаётганлигини кўриш мумкин. Хусусан, лойиҳа 28-моддасининг иккинчи қисмида айбдорликка оид барча шубҳалар, агар уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки маҳкумнинг фойдасига ҳал қилиниши кераклиги белгиланмоқда. Бу норма айбсизлик презумпцияси принципининг муҳим кафолатидир. Мазкур инсонпарвар қоидага кўра, жиноят иши бўйича ҳар қандай далилларга нисбатан шубҳа пайдо бўлса, бундай шубҳалар гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши зарур. Шахсни айбдорлигига оид ҳар қандай шубҳаларга таяниб, айблаш учун етарли бўлмаган далиллар асосида шахсни жавобгарликка тортиш мумкин эмас. Борди-ю, терговда айб эълон қилинса ҳам, бундай вазиятда судда айбини тасдиқловчи далилларнинг етарли эмаслиги туфайли унга нисбатан оқлов ҳукми чиқарилади. Яъни, “исботланмаган айб – исботланган айбсизликка тенг” деган халқаро стандарт амал қилади. Конституцияга киритилаётган мазкур норма суриштирув, тергов ва суд жараёнида фақат ишончли ва қонуний далиллардан фойдаланишни таъминлайди ҳамда натижада шахсни асоссиз равишда жавобгарликка тортишни олдини олишга хизмат қилади. Маълумки, шахснинг эркинлигини чеклаш билан боғлиқ ҳар қандай ҳаракат фақатгина суднинг қарори асосида амалга оширилиши лозим, бу эса айнан “Хабеас корпус” қоидасининг ҳам талабидир. Келгусида терговчи, суриштирувчи ва прокурор томонидан тинтув ўтказиш ва телефон сўзлашувини эшитиш заруратини судга асослантириши зарур бўлади, агар суд рухсат берсагина унинг телефон сўзлашувлари эшитилиши, уй-жойи тинтув қилиниши мумкин бўлади. Шахснинг конституциявий дахлсизлик ҳуқуқини чеклашга оид бу ҳаракатларни суд рухсати билан амалга оширилиши эса терговда фуқароларни шахсий ҳаёт ҳамда унга оид маълумотлари дахлсизлиги асоссиз бузилишининг олди олинади. Шунингдек ушбу модданинг учинчи қисмида ҳар ким ўз шахсига доир маълумотларни ҳимоя қилиш, нотўғри маълумотларнинг тузатилиши, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга эканлиги белгиланмоқда. Замон шиддат билан ривожланмоқда ва бундай шароитда шахсга доир маълумотларни ҳимоя қилишга эҳтиёж тобора ортиб бориши ҳам табиий. Давлат эса шахсга доир маълумотларнинг ҳимоя қилинишини кафолатлаши лозим. Конституцияга фуқаронинг ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмаган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқини кафолатловчи янги қоида киритилмоқда. Бундай мазмундаги норманинг белгиланиши инсон ва фуқароларнинг шахсий ҳаёт дахлсизлигини, шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилишни таъминлаш йўлидаги кафолат бўлиб хизмат қилади, шу билан бирга, хорижий мамлакатларда “унутилишга бўлган ҳуқуқ” (right to be forgotten) деган ном билан қўлланилувчи ушбу ҳуқуқ шахснинг ўзи ҳақидаги қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмаган маълумотларни ахборот ресурсларидан, жумладан, Интернетдан, йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқини англатади. Мухтасар қилиб айтганда, Янги Конституция “инсон-жамият-давлат” парадигмасига асосланганлиги, унда барча тоифаларнинг – ёшлар, аёллар, ногиронлиги бўлган шахслар, ўқитувчилар, ҳатто жиноят содир этган шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатлари акс этганлиги билан амалий аҳамиятга эга, унда барча саволларга жавоб бор. Сарвар Солиев Зангиота туманлараро иқтисодий судининг раиси
Ишонч телефони
Сизда ариза, шикоят ёки таклифлар мавжудми? Судьялар олий кенгашига ишонч телефонлари орқали мурожаат қилинг!
71 200-26-00 ёки 1190