Янгиликлар
Айрим туман, шаҳар ва туманлараро судларнинг раислари ўзгарди ва бошқа тайинловлар
Рақамлаштириш: халқаро талаблар, таклиф ва имкониятлар
Қаршидаги семинар ҳам муваффақиятли ўтди
"Рақамли суд” концепцияси: хорижий тажриба, миллий қонунчилик истиқболлари
Навбатдаги семинар-тренинг Сурхондарёда бўлиб ўтмоқда
Кибержиноятчилик билан боғлиқ қилмишлар, уларни фош этиш, бу борада одил судловни амалга ошириш бугуннинг долзарб масалаларидан ҳисобланади. Шундан келиб чиқиб, Одил судлов ва Ҳуқуқни муҳофаза қилиш академиялари ҳамда Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг (ЕХҲТ) Ўзбекистондаги ваколатхонаси билан бирга жойларда ихтисослаштирилган семинар-тренинглар ташкил қилиниб келинмоқда. Водий вилоятлари ва пойтахт судларининг жиноят ишлари бўйича судьялари иштирокида муваффақиятли ўтказилган семинар-тренингнинг узвий давоми бугун Сурхондарёнинг Термез шаҳрида бўлиб ўтмоқда. Тадбирда халқаро илғор тажрибалар, инсон ҳуқуқлари стандартлари асосида кибержиноятларни тергов қилишнинг техник, ҳуқуқий ва процессуал жиҳатлари, судлар томонидан рақамли далилларга ҳуқуқий баҳо бериш ва малакалашнинг хос хусусиятлари, амалиётда юзага келиши мумкин бўлган муаммолар ва уларнинг ҳуқуқий ечимлари тўғрисида сўз юритилмоқда. Шунингдек, кибержиноятларни олдини олиш, халқаро ҳамкорлик доирасида рақамли далиллар алмашинувининг ҳуқуқий асослари ҳақида ҳам фикр алмашилмоқда. Термезда ўтаётган семинар-тренинг эртага якунланди ва кейингиси Қашқадарё вилояти судлари судьялари учун Қаршида ўтказилиши кўзда тутилган.
Cунъий интеллект: имконият масъулиятдан халос этмайди
Рақамли технологиялар тараққиёти барча соҳаларда янги имкониятлар тақдим этаётган, сунъий интеллект замонавий цивилизация тараққиётининг муҳим омили сифатида намоён бўлгани айни ҳақиқат. Шу нуқтаи назардан сунъий интеллект ёрдамида одил судловга эришиш даражаси оширилишига шубҳа йўқ. Давлатимиз раҳбари “Мамлакатимиз “рақамлашган ва адолатли суд даври” остонасида турибди”, деб алоҳида таъкидлагани ҳам бежиз эмас. Жорий йилнинг 25 август куни имзо чекилган “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармон бу борадаги муҳим қадам ҳисобланади. Судларда сунъий интеллектдан фойдаланиш борасидаги халқаро амалиёт ва илғор хорижий давлатлар муайян тажриба эга бўлиб улгурди. Бунда, асосан, ҳужжатлар айланмаси ва уларнинг таҳлилида фаол фойдаланилмоқда. Суд ишлари билан боғлиқ минглаб ҳужжатларни қисқа вақтда ўрганиш, муҳим маълумотларни саралаш орқали судьяларнинг иш юкламасини енгиллаштиришда сунъий интеллект беқиёс имкониятлар тақдим этмоқда. Шунингдек, қонун нормалари ва суд амалиётини ўрганиш, кўриб чиқилаётган ишларни олдин кўрилган ишлар билан умумийлик ёки ўхшашлигини аниқлаш, уларни таққослаш ёки прецедент сифатида фойдаланишда сунъий судьяга ёрдамчи восита бўлиб хизмат қилмоқда. Сунъий интеллектдан фойдаланиш бўйича Хитой пешқадам давлат ҳисобланади. Ушбу мамлакатда “Ақлли суд” (Smart Court) номли интеллектуал тизими қарорлар қабул қилиш жараёнида тўғридан-тўғри қўлланилмоқда. Хитой Олий суди судьялар ҳар бир иш бўйича сунъий интеллект тавсияларига мурожаат қилади, агар тизим тавсияларидан четга чиқса, судья ўз қарорини ёзма равишда асослаб бериш шарт этиб белгиланган. Маълумотларга кўра, Хитойда сунъий интеллект ҳар куни 100 мингга яқин ишни таҳлил қилади. Ушбу жараён бефарқлик, эътиборсизлик ёки коррупция каби омилларнинг олдини олишга хизмат қилади. Оммавий ахборот воситалари маълумотларига кўра, “Ақлли суд” тизими судьяларнинг ўртача иш юкламасини учдан бир қисмга камайтирган. Шу билан бирга, Хитой WeChat ижтимоий медиа-платформаси асосида “мобил суд” тизимини ҳам ривожлантирмоқда. Ушбу платформа орқали фуқаролар судга электрон тижорат ва муаллифлик ҳуқуқлари соҳасида фуқаролик даъволари билан мурожаат қилиш имкониятига эга. Суд мажлисини “робот-судья” олиб боради, аммо якуний қарор қабул қилиш ваколати инсон- судья ваколатига киради. Бир йилдан ҳам камроқ вақт ичида “мобил судлар” 3 миллиондан ортиқ ишни кўриб чиққани ҳам эътиборга молик. АҚШда ҳам суд-адлия соҳасига сунъий интеллект воситалари жорий этилган. Асосан, бу махсус хусусий тизимлар орқали амалга оширилмоқда. Масалан, Public Safety Assessment (PSA) тизими судгача очиқда қолдирилган шахснинг яна жиноят содир этиши ёки суд мажлисига келмаслик эҳтимолини баҳолайди. PSA тизими шахс илгари судлаган-ёки судланмагани, қўлга олиниш ҳолатлари, ёши, ижтимоий мақоми ва бошқа бир қанча омилларни ҳисобга олади. Ушбу ахборотлардан келиб чиқиб, судьялар гумондорга нисбатан ҳибсда ушлаб туриш ёки гаров эвазига озод қилиш ҳақида суд ҳужжати қабул қилади. АҚШнинг ҳуқуқий тизимида сунъий интеллектдан қўшимча жараёнларда ҳам фойдаланилмоқда. Масалан, Орегон штатида юзни таниш тизими фуқароларнинг суд биноларига киришини назорат қилса, Нью-Мексика штатида судларда “Clara” номли виртуал ёрдамчи фаолият кўрсатади Ушбу тизим адвокати бўлмаган ёки инглиз тилини яхши билмайдиган, шунингдек эшитиш қобилиятида муаммолари бор шахсларга тегишли хизматлардан фойдаланишда ёрдам бермоқда. Шубҳасиз, сунъий интеллект судлов жараёни учун янги имкониятлар яратади. Бироқ уни қўллашда маълум талаблар ҳам бўлиши табиий. Хорижда ўтказилган тадқиқотларга кўра, сўралганларнинг 86 фоизи сунъий интеллектдан фойдаланиш жараёнида юзага келиши мумкин бўлган хатолар ва салбий оқибатлардан хавотирда эканлигини билдиришган. Тўғри, судья сунъий интеллект ёрдамида иш ҳажмини камайтириши мумкин. Тизим коррупция ва ҳиссиётларга берилмайди, қонун нормаларига аниқ риоя қилади ва бошқа қатор омилларни ҳисобга олади. Бунда масалага инсонпарварлик нуқтаи назаридан кўра, техник ва формал қараш устувор аҳамият касб этишини эътибордан соқит қилиб бўлмайди. Бугунги кунда сунъий интеллект суд-ҳуқуқ тизимига реал вақт режимида жорий этилмоқда. Аммо бу жараённинг ҳуқуқий асослари ҳали тўлиқ шаклланмаган. Европа Иттифоқида бу борада дастлабки уринишлар 2018 йилда бўлганини таъкидлаш лозим. Шу йили Европа адолат самарадорлиги комиссияси суд тизимида сунъий интеллектдан фойдаланишга оид хартияни эълон қилган. 2023 йилда Англия ва Уэльс судлари учун махсус қўлланма қабул қилинган бўлиб, унда судьяларга сунъий интеллектдан фойдаланишга рухсат берилди. Шу билан бирга қатор чекловлар ҳам белгиланган. Бу қоидалар судларда сунъий интеллектдан ҳар қанча фойдаланилса-да, якуний қарор қабул қилиш ваколати инсон-судьяда эканини кўрсатади. Сунъий интеллект ҳақиқатдан ҳам суд ҳужжатларини яратишга қодир, чунки у катта ҳажмдаги ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилиш, қонунлар бўйича аниқликларни топиш ва расмий ҳужжатларга ўхшаш матн туза олади. Аммо сунъий интеллектда масъулиятнинг йўқлиги, автоматика асосида тайёрланган ҳужжатларнинг муаллифи бўлмаслиги сабабли уларнинг ҳуқуқий кучга эга эмаслиги, суд ёки ҳуқуқий жараёнда турли ҳолатларнинг вужудга келиши, мавжуд фактларни баҳолаш ва шахснинг ҳаракатларни квалификациялаш заруриятининг мавжудлиги ва бу вазифани фақат инсон ақлий қобилияти ҳамда тафаккурига боғлиқ ҳолда бажариши мумкинлигини эътиборга олиш зарур. Яна шуни айтиш керакки, сунъий интеллект судьяга ва суд ходимларига кўмаклашувчи муҳим воситадир, аммо унинг ишончга сазовор бўлиши учун ҳар доим инсон томонидан назорат қилинмоғи лозим. Шу боис тўлиқ, мустақил суд ҳужжатларини тайёрлаш ва уларга юридик баҳо бериш вазифасини фақат инсон бажаради. Яъниким, имконият судьядан масъулиятни халос этмайди Яқин келажакда сунъий интеллект суд жараёнларининг узвий қисмига айланиши табиий. Бироқ энг асосийси – технология адолатга хизмат қилиши, инсон ҳуқуқларини таъминлаши ва жамиятда ишонч уйғотиши керак. Аждодларимиз айтганидек, “Адолат – давлат пойдевори”. Сунъий интеллектга эса шу пойдеворни мустаҳкамлайдиган янги восита сифатида қаралиши лозим. Зафаржон Омонов, Одил судлов академияси ўқитувчиси, юридик фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
Беназир олим, фидоий арбоб, талабчан устоз эди...
Миллий юридик фанимиз дарғаларидан бири, халқимизнинг фидоий фарзанди академик Ҳожи-Акбар Раҳмонқулов роппа-роса 100 йил аввал (1925 йил) табаррук замин – Туркистоннинг Сайрам қишлоғида таваллуд топган. Айни шу мўътабар тупроқ 1000 йил бурун умрини илму-ҳикматга бағишлаган ва тасаввуфнинг машҳур намояндаларидан бирига айланган Хожа Аҳмад Яссавий бобомизни ҳам улғайтирган эди... Ҳожи-Акбар Раҳмонқуловнинг ҳаёти ва фаолияти наинки ҳавасли, балки ҳайратли ҳамдир. Мактабни битириб, катта ҳаёт йўлига қадам босиб-босмай қўлига қурол олишга мажбур бўлади. Бўз йигит пайти Иккинчи жаҳон уруши қатнашчисига айланиб, “Ватан уруши” ордени ҳамда 12 та жанговар медаллари соҳиби сифатида ёруғ юз билан қайтади. Бироз вақт Тошкент шаҳридаги 12-Махсус лойиҳалаш-монтаж бошқармасида монтёрлик қилгач, Тошкент давлат юридик институти талабаси бўлади. Изланиш ва ўрганишга бўлган иштиёқи натижасида талабаликдан кейин таҳсилни аспирантурада давом эттиради. Аввал номзодлик, сўнг докторлик диссертацияларини ёқлаб, профессор илмий унвонига эга бўлади. Йиллар ўтиб, Фанлар академияси мухбир-аъзолари қаторидан ўрин олади ва ниҳоят, академик даражасига етади. Ҳожи-Акбар Раҳмонқулов ўзбек ҳуқуқшунослиги, хусусан, унинг алоҳида ва муҳим йўналиши бўлган “Фуқаролик ҳуқуқи” (цивилистика) фани бўйича мактаб яратган забардаст олим сифатида ҳақли равишда эътироф этилади. Айни шу йўналишда Ўзбекистон юриспруденцияси фани соҳасида биринчи юридик фанлар номзоди ва фан доктори ҳисобланиб, нафақат мамлакатимизда, балки Марказий Осиё, шунингдек МДҲ мамлакатлари академик доираларида катта ҳурмат қозонганини ҳам алоҳида эътиборга лойиқ. Ҳожи-Акбар Раҳмонқуловнинг ташаббуси ва бевосита раҳбарлигида 1997 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексига ёзилган шарҳ уч томда, ўзбек ва рус тилида нашр этилган. Фуқаролик кодексининг ҳар бир моддасига ёзилган ушбу шарҳдан фуқаролик қонун ҳужжатлари, шунингдек нисбатан мураккаб ва ўзига хос хусусиятларга эга бўлган фуқаролик ишлари бўйича судлар томонидан ҳуқуқни қўллаш амалиётида бугунги кунгача кенг фойдаланилиб келинмоқда. Катта ҳажмли ва узоқ йиллик меҳнат натижаси бўлган “Фуқаролик кодексига шарҳлар”да академик Раҳмонқуловнинг юксак интеллектуал салоҳияти яна бир бор намоён бўлганини кўриш мумкин. Шуни ҳам эътироф этиш жоизки, бугун - Янги Ўзбекистонда амалга оширилаётган том маънодаги демократик ислоҳотлар талабига жавоб берадиган янги авлод судьяларни тайёрлаш жараёнида, хусусан, Давлатимиз раҳбарининг ташаббуси билан суд тизими тарихида илк бор ташкил этилган Одил судлов академияси профессор-ўқитувчилари томонидан академик Ҳожи-Акбар Раҳмонқуловнинг бой илмий меросига мунтазам мурожаат қилиб келинади. Устоз томонидан амалга оширилган жуда кўплаб фундаментал илмий тадқиқотлар, ўқув қўлланмалар ва дарсликлари Академия тингловчиларининг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва унда белгиланган нормаларни теран англаш ва суд амалиётда тўғри қўллаш кўникмаларини оширишга хизмат қилмоқда. Жумладан, фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда вужудга келадиган низоларни, яъни фуқаролик муомаласи иштирокчиларининг ҳолатини, мулк ҳуқуқи ва ашёвий ҳуқуқларнинг вужудга келиши ва амалга ошириш асосларини, мажбуриятларнинг асосий қоидаларини белгилайдиган муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ соҳалари ва нормаларини фарқлаш ва тушуниб етишда ниҳоятда муҳим аҳамият касб этади. Академик Раҳмонқулов ўнлаб ташкилот ва идораларда масъулиятли ва юксак лавозимларда меҳнат қилди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси И.Мўминов номидаги Фалсафа ва ҳуқуқ институти директори, мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикаси Президентининг Давлат маслаҳатчиси каби юксак лавозимларда самарали фаолият кўрсатди. Шунингдек ташқи ишлар вазирлигининг Юридик шўъбаси аъзоси сифатида халқаро муносабатларнинг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқишда алоҳида фаоллик кўрсатди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси устида иш бошланганда Бош қонунимизнинг “Жамият ва шахс” бўлимини ишлаб чиқувчи Ишчи гуруҳига раҳбарлик қилган, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш бўйича комиссияси аъзоси сифатида олиб борган фаолияти ҳам алоҳида қадрланади. Устоз қайси лавозимда ишламасин, илмий фаолиятини уйғун тарзда олиб борди. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси “Давлат, бошқарув ва ҳуқуқнинг ривожланиш қонуниятлари” илмий кенгашига, шунингдек Фан ва техника давлат қўмитаси Ижтимоий-гуманитар фанлар эксперт кенгашига раҳбарлик қилди, қатор таълим ва илмий муассасаларнинг докторлик ва номзодлик диссертацияларини ҳимоя қилиш бўйича ихтисослаштирилган кенгашлари раиси сифатида кўплаб ёш тадқиқотчи ва олимларнинг илмий ишларига бош бўлди, юзлаб шогирдлар чиқарди. Мен шундай улуғ инсонга замондош ва минглаб шогирдларидан бири эканимдан ҳақли равишда фахрланаман. У киши мен каби жуда кўплаб ҳуқуқшуносларга тўғри йўл кўрсатган, илмий изланишларга раҳбарлик қилган. Бу, албатта, шогирдлар учун бахт ва шарафдир... Замон шиддати фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг ҳуқуқий асосларини тўлдириш, янада такомиллаштириш талабини қўяётгани рост. Бунда Устознинг кўплаб шогирдлари олд қаторда экани ҳам ҳақиқат. Эътиборлиси шундаки, бу борадаги ишларда Устоздан қолган бой илмий мерос дастуруламал бўлмоқда. Зотан, забардаст олим, бетакрор сиймо, академик Ҳожи-Акбар Раҳмонқуловнинг муносиб ва шарафли ҳаёти ҳамда бой илмий мероси бугунги авлодлар учун ИБРАТ МАКТАБИ ҳисобланади. Холмўмин Ёдгоров, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган юрист
Ишонч телефони
Сизда ариза, шикоят ёки таклифлар мавжудми? Судьялар олий кенгашига ишонч телефонлари орқали мурожаат қилинг!
71 200-26-00 ёки 1190