Нашрлар

Тарих: қозилик лавозимига тайинлов, уларнинг мақоми ва ваколатлари қандай бўлган?

 “Қози”  арабча сўз бўлиб, “ижро этувчи”, “ҳукм чиқарувчи” маъноларини англатади. Мусулмон  давлатларида ҳукмдор томонидан тайинланган қози шариат ахкомлари асосида суд вазифасини бажарувчи, судья, шаръий маҳкама раиси ҳисобланган. Дастлаб қозиларни  Муҳаммад (САВ) пайғамбар, ундан кейин халифа Умар (РА) тайинлаган. Хулофои рошидин даврида қозилар фақат фуқаролик ишларини кўриб чиққан. Жиноят ишларни  ҳал қилиш халифа ёки  вилоят ҳокимлари ваколатига кирган. Агар жавобгар юксак мақом эгаси (давлат хизматчиси) бўлса, унга оид ишлар мазолим қозиси(мазолим волиси)га топширилган.  Шикоятлар билан шуғулланувчи бу идорага салтанат эгасининг ўзи ёки у томонидан тайинлаган баобрў киши бошчилик қилган.  Тарихий манбаларда мазолим судида  даъвогар ва жавобгардан ташқари  қозилар, муфтийлар, салоҳиятли котиб, ички ишлар раҳбарлари, хавфсизлик ходимлари иштирок этгани айтилади. Мазолим қозиси ҳокимлар, давлат мулозимлари, солиқчилар устидан тушган шикоятларни, зўравонлик билан тортиб олинган шахсий  ёки вақф мулкларига оид ишларни, қозилар чиқарган қарорлар ижросини, кўпчилик манфаатига қарши қилинган тажовузларга доир ишларни кўриб чиққан. Қози мусулмон бўлмаган фуқаролар ўртасидаги низони уларнинг эътиқодидан келиб қиқиб, диний китоблари (Таврот, Инжил) асосида ҳал қиларди. Қозининг ҳукмидан норози тарафнинг халифага шикоят қилиш  ҳуқуқи мавжуд бўлган. VIII асрнинг  иккинчи ярмига келиб,  аббосийлар давлатида олий қози — “Қозиул-қуззот” лавозими жорий қилинган.  Қозилик лавозимига ўз обрўсига доғ туширмаган, илму идрокли ва шариат қонунларини етарлича биладиган, яққол кўриниб турган жисмоний нуқсони бўлмаган соғлом ва одил ҳар бир эркин (қул бўлмаган) мусулмон эгаллаши мумкин  бўлган. Қози давлат ғазнасидан таъминлаб турилган. Баъзан қози умумий ваколатга эга бўлиб, бутун мамлакат миқиёсида  ҳукм чиқарган бўлса, баъзан унинг ваколати бир вилоят ёки шаҳар ҳудуди билан чекланган. Қози ўз шаҳри ёки вилоятидаги барча фуқаролик ва жиноят ишларини кўриб чиқиш, жамоатчилик ахлоқини назорат қилиш, зарур бўлганда, одамлар (вояга етмаганлар) ва мулкка васийликни тайинлаш, вақф мулкларини назорати, жамоат бинолари, иншоотлар, йўллар, кўчалар ва майдонларнинг ҳолатини кузатиш, ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари ва турма нозирлари фаолиятини назорат килиш, садақа, жамоат маблағлари тўғри йиғилиши ҳамда тақсимланиши, зарбхона, байтулмол (давлат хазинаси)ни назорат қилиш каби ишларни бажарарди. Қўшинлар қозиси ҳарбий ўлжани баҳолаши ва унинг тўғри тақсимланишини кузатиши керак бўлган. Бунинг учун у ҳарбий ҳуқуқни яхши билиши талаб этилган. Айрим ҳолларни ҳисобга олмаганда қозилар асосан фақиҳлар орасидан чиққан. (“Фикҳ энциклопедияси”дан)

14 Ноябрь 2023 309

“Минг биринчисини ўзингиз ёзасиз...”

Университетга қабул қилинганимиз ҳақидаги буйруқ ҳамда гуруҳларимизни эълон қилиш мақсадида катта аудиторияга шахсан факультет декани келаётгани, барча билан танишув, савол-жавоблар бўлиши, ҳар биримиз бунга тайёр туришимиз зарурлигини услубчи эълон қилганда зал бир муддат сув қуйгандек тинчиб қолди. Орадан ўтган ярим соатларча вақт давомида ҳар биримиз “савол-жавоб”га қаттиқ тайёргарлик кўра бошладик. Хайриятки, декан биз билан учрашмаган, ўрнига ўринбосари ва бир-икки нафар домлалар виқор билан кириб келишган. Менга навбат охирида теккан. Савол “Нима учун бу касбни танладингиз?” дан бош­ланиб, “Қариндош­ларингиз кимлар, хусусан, ота­онангиз қаерда ишлайди?”гача давом этган. Қизиғи шундаки, бўлажак сабоқдош­ларимнинг аксарияти ёшлигидан юрист бўлишни орзу қилишган. Бунга Лев Шейниннинг “Изқуварнинг кундалиги” номли китоби ёхуд Конан Дойлнинг “Шерлок Холмс”и сабаб бўлган экан. Бу китобларни мен ҳам бешинчи-олтинчи синф давримда ўқиб чиққанман. Аммо ҳуқуқшунос бўлишни ўша пайт­лар орзу қилмаганман. Саккизинчи синфни битиришда “Ким бўлсам экан?”, деган мавзуда иншо ҳам ёзганмиз. “Албатта, космонавт бўламан!”, деб ёзибман. Муаллим ётиғи билан тушунтирган: космонавтика мактаби мутлақо бошқа шахсларга, яъни жисмонан бақувват, соғлом, фавқулодда қобилиятли, бир неча тилни билгич, кибернетика ва астрономияни “сув қилиб ичган”ларга насиб этиши, биздан айнан шундай одам чиқиши минг сурув қўйдан битта антиқа сур терили қўзи туғилишидай гаплиги қиёслаб гапирилган ва мен косманавтликни ҳеч қачон орзу қилмаслигимга кўндирилганман... Мен ўқиган мактабда математика фанидан ўқитувчи йўқ эди. Шу боис яхши ўқийдиган ва оилавий шароити кўтарадиган ҳамқишлоқларим бошқа мактабларга кетиб қолишар эди. Космонавтикадан умид узиб, физика-математика фани ўқитувчиси бўлишга бел боғладим. Қариндош-уруғларимнинг аълочи болалари бош­қа қиш­лоқларда тентираб юрмасин, деган маънода бўлса керакда... Қарши шаҳрида ўша пайтдаги Педагогика институтида ўқийдиган бир танишимиздан уч ой алоҳида сабоқ олдим. Алгебрадан то тригонометриягача, алгоритмдан кибернетика-ю информатикагача “оралаб” чиқдим. Олий математика учун мўлжалланган китобдаги барча мисол ва масалаларни деярли ечиб ташладим. Ҳозирги тилда айтсак, “репетитор”ларим зеҳнимга қойил қолишганди. Қарши педагогика институтининг Физика-математика факультетига ҳужжат топшириб, оғзаки, ёзма математикадан 4 ва 5 баҳодан сўнг физикадан “йиқилдим”. Алам қилди. Бальзак, Стендаль, Цвейг асарларини тўлиқ мутолаа қилган “икки”чи сифатида “Билмасвойнинг бошидан кечирганлари”ни қайта ўқиб чиқдим. Гоҳ Мартин Иден, гоҳ Антуан Берьте кўйига тушдим. Ёш Верьтер билан бирга изтироб чекдим. Достоевс­кийнинг “Телба”си, “Чолиқуши”нинг ошиғи, “Минг бир кеча”нинг ровийи бўлиб яшадим. Ижарадаги хонадошларимдан бири ҳайрон бўлиб, “Асарларни саралаб ўқиш керак, бу кетишда жинни бўлиб қолиш ҳеч гап эмас” деди. Унинг гапида ҳам жон бордай туюлди. Иккинчи йили Қаршида Ирригация институтининг филиали очилиб қолди. Отам хўжаликда бош инженернинг ҳайдовчиси эди. Ўша бошлиқни хуш кўрмаслигим келажакда унинг ўрнини эгаллашдек худбинона орзуни ривожлантирди шекилли, қиш­лоқ хўжалиги механизацияси факультетига ҳужжат топширдим. Ўзим физика, математика, она тили иншосидан имтиҳонга тайёрлаган абитуриентларим ўқишга кириб кетишди. Бунинг устига рўзғоримиздаги ягона сигиримизнинг бекордан-бекорга сотилиб кетгани қолди. “Ҳақиқат йўқ экан” деб ҳайқирдим. Қиш­лоғимиздаги иккита кутубхонада нечта китоб бўлса, ҳаммасини ўқиб чиқдим. Кундан-кун одамлар лилипутга, мен Гулливерга ўхшаб борардим. Нуқул Граф Монте Кристо оролини туш кўрардим. Гоҳ Алпомиш, гоҳ Кунтуғмиш бўлиб уйғонардим. Кўҳиқоф тоғи, Эрам боғи кўз олдимга келар, Юнус, Мисқол парилар мени етаклаб кетаётгандай бўлаверарди. Икки йиллик армия жонимга ора кирди. Полкдаги кутубхонада ҳарбий хизмат давримнинг учдан бир муддати ўтди. Энди мен Гулливер — улкан одамлар мамлакатига тушиб қолганимни англадим. Сўқир Гомернинг дос­тонлари эсимдан оғдириб, Чингиз Айтматовнинг “Асрга татигулик кун”и ҳушимга қайтарарди. Ўзимни қийнаб Алишер Навоийни ўзга тилда ўқий бошладим, аммо тўғриси, ҳеч вақони англай олмадим. Низомий Ганжавий, Хусрав Деҳлавий... Ҳар учала “Хамса”ни қиёсламоқчи ҳам бўлдим, аммо кучим етмади. Робинзон Крузо ҳолида нажот кемасини узоқ кутдим... Бу орада 25 ёшидан бош­лаб ҳайдовчилик қилган отам пенсияга чиқибди, хўжалик идорасига қоровул бўлиб ишга ўтибди. Рўзғорга ёрдам бериш учун Қарши чўлига ишга кетдим. Тўрт нафар мактабдош би­рикиб, 50 гектар ер олдик ва пахта экдик. Ҳаммамиз сувчи, ҳаммамиз тракторчи. Муз кечиб пол кўтардик, далага яхоб сув бердик. Эгат орасини культивация қиламан деб саккиз қатор ғўзани бошдан-охир чопиб кетибман денг. Сабаби — кечаси билан ертўлада, шам ёруғида китоб ўқиб, уйқудан қолиш эди. Шунда олий маълумотли бўлмасам бўлмайди, деган қатъий қарорга келдим. Ахир, агроном келиб бир сўкса, директор чақириб ўн марта сўкади. Баъзан бизга ҳеч менсимасдан қўл ҳам кўтаради. Бухгалтер маошнинг ярмини кўзини лўқ қилиб ушлаб қолади. Кўзимга фақат қора доғлар кўринади. Барча ёлғончи, ҳамма мақтанчоқ, хушомадгўй. Катталар калондимоғ, сўзлари, нутқлари мантиқсиз. Бўлди, бас, пессимист-Лермонтов поэмаларини ўқимайман. Некрасов, Тургенов, йўқ-йўқ, Толстойни ҳам тўхтатаман. Чеховнинг кесатиқлари ҳам жонга тегди. Юрагим зада бўлиб қолди. Азиз Несин, Михаил Зощенко, Ғафур Ғулом асарларини ўқиб бир оз дам олмасам бўлмайди. Мана Пушкин, Ҳамид Олимжон. Дарвоқе, иншо кимларнинг ҳаёти-фаолиятидан тушаркан. Қайси китобларни ўқиш керак. Ҳамза, Горький, Абдулла Қаҳҳор, Ойбек... — Ўқийсан?! Ўқиганда ким ҳам бўлардинг. Ана сенга ўқиш, — дея далани кўрсатади хўжалик раҳбари тумандан келган вакил олдида олифталаниб. — Ўқишда зотинг қандай, нега оёғинг яланг, деб суриштиради... Ғужурим қайнаб, “портлаб” кетдим. Бўғишиб қолдим: — Сени ва сенга ўхшаган бюрократларни, бой­вачча-ғирромларни қа­матиш учун ўқийман, — дедим тутоқиб. Сўнгра чўлни ташлаб кетдим... Юридик факультетда биринчи имтиҳон иншо, яъни “элак” йўғ-ей, кўзи катта “ғалвир-чиғил” ҳисобланади. Манаман деган билағонлар ҳам тутдай тўкилиб, эланиб кетади. Аммо каминанинг ёзма иши қабулхона пешлавҳасида бир ҳафта намуна сифатида илиниб турган, тепасида “Иншо мана бундай ёзилади” деган ёзув ҳам бўлган. 1978 йил. Биринчи бос­қич талабасиман. Криминалистика фанини яхши ўзлаштириш учун детектив-фантастик китоблар, суд этикаси ва эстетикаси учун лиро-эпик асарлар. Нотиқлик санъати, Цицерон, А.Кони, шариат қонунлари – бу ёғи энди чексиз... Очиғи, ёшлигимда ҳуқуқшунос бўлишни ҳавас қилган эмасман. Ўша пайтда, шўро замонида қийналган, шаъни камситилганлар орасида яшаганман. Жамиятни пок-тоза кўришни орзу қилганман, холос. Бунинг учун ўқиш ва изланишдан ҳеч қачон толмаганман. Шукрки, бир кун келиб менга судья деган шарафли мақом насиб этди. Адолат қарор топишига озми-кўпми улуш қўшиб келмоқдаман. Ёзув столим четида “Темур тузуклари”, “Мухтасар”, Кайковуснинг “Қобуснома”си, Дейл Корнеги, турли луғатлар... Ишхонам жавонида қонунлар мажмуаси — кодекслар. Устознинг “Суд шундай ҳокимиятки”, “Судья­лик — улкан масъулият” каби китоблари. Кейин ўзимнинг бир-иккита шеърий тўпламларим. Мана, хонтахта устида эса, ҳозиргина қораланган тўртлик: Қобилият қондан ўтар, ўткир зеҳн зот сурар, Яратилган ҳар бир асар Яратганнинг туҳфаси. Мингта китоб ўқинг санаб, савиясига қараб, Минг биринчисини ўзингиз ёзажаксиз, шубҳасиз. Холмамат ҲАСАНОВ Тошкент вилояти суди судьяси, “Фахрий судья” кўкрак нишони соҳиби

29 Август 2023 247

Фуқаролик ишлари бўйича давлат божини белгилаш ва ундириш тартиби

Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши ташаббуси билан "Фуқаролик ишлари бўйича давлат божини белгилаш ва ундириш тартиби" номли қўлланма тайёрланди.    Ушбу қўлланманинг электрон шакли билан қуйидаги ҳавола орқали танишишингиз ва юклаб олишингиз мумкин. Юклаб олиш

19 Июль 2023 1284

Ибрат мактаби

 Одамларнинг орасида яхшиликнинг калити ва ёмонликнинг қулфи бўладиганлари бор, ёки аксинча. Мўътабар манбаларимизда келтириладики, инсонларнинг суюклиси— бу уларнинг яхшилик калити эканлигидир.  Мен ҳам касбда, ҳам оилада ибрат тимсоли бўлган Алишер Мардиевнинг ибратомуз ҳаёт йўли ҳақида ҳикоя қилувчи “МУНОСИБ ЯШАМОҚ БАХТИ” китобини ўқиганимда ундан ўзим учун кўп яхшиликларни олдим, ҳалол ва тўғри бўлишга, сидқидиллик билан ишлашга бўлган рағбатим ошди. Китобда архив маълумотларидан тортиб, алломаларимизнинг ҳикматлари-ю расмлар дид билан жойлаштирилган. Ва ўз ўрнида унинг муқоваси, ҳар бир саҳифасидаги бадиий безаклари ҳам ўқувчини ўзига тортади. Китобни ўқиш чоғида миллий нақшлар, матннинг жойлашуви маълумотларни кўз хотири ёрдамида ҳам эслаб қолишга ёрдам беради. Яъни, суд-ҳуқуқ тизими ходимлари учун яхшигина ўрнак бўладиган ҳаёт йўлига эга бўлган инсон ҳақида ҳикоя қилувчи китоб ўқувчини маърифатга чорлайди. Йиллар ўтиб, менинг ҳам ҳаёт йўлим ҳеч бўлмаса авлодларимга ўрнак бўладиган даражада бўлишини орзу қила бошладим. Иш фаолиятим давомида турли хил табиатга, тарбияга, хулққа эга бўлган инсонлар билан муносабатда бўлишдан олган ҳаётий тажрибам ва ушбу китобни ўқиб чиққанимдан сўнг эга бўлган маънавий озуқа орқали мен англаган ҳис шу бўлдики, кимнинг қалби қаршисида дунёси турса, сиз унга йўлиққанингизда, фақатгина дунёсидан гап очади. Кимнинг қалби қаршисида эзгулик турса, сиз унга йўлиққанингизда, фақатгина эзгуликдан, кимнинг қалби қаршисида поклик турса, сиз унга йўлиққанингизда, фақатгина покиза лафзлардан, сўзлардан гап очади. У сизга яхшилигини тўкиб солади. Сизга қалбидан ўтган нарсаларни гапириб беради. Дунёси ҳақида нутқ қилувчи эса, сизни унга тарғиб қилади ва унинг аҳволларини зийнатлаб кўрсатади. Адолат ҳақида нутқ қилувчи сизни унга тарғиб қилади ва одил инсонларнинг мартабасини, мукофотини зийнатлаб кўрсатади. Сизга фирибгарлик, алдов орқали келадиган нопок мол дунёнинг йўли хатарли эканини англатади. Унинг фитнаси, ғурури, алдови, ёлғон орзуси ҳақида ҳамда унинг аҳли эртага шиддатли ҳисоб бериши ҳақида хабар беради. Етишмовчилик ҳолатларида ҳам қаноатли, сабрли бўлишга чақиради. Алишер Мардиевнинг ҳаёти давомида турли қийин вазиятларга тушишига қарамай ўзининг виждони, ҳалоллиги, чуқур билим ва маърифати орқали бу ҳолатлардан пок ҳолида чиқиб кетиши сизда гўзал фазилатлар шаклланишига ёрдам беради.  Сўзимнинг якунида шуни таъкидлар эдимки,  қўлимиздаги китоб ўз-ўзидан шу ҳолатга келиб қолгани йўқ. Унинг ортида қанчадан-қанча машаққатли меҳнату ўйқусиз тунлар ётибди. Мен кейинги икки йил давомида Судьялар олий кенгаши ташаббуси билан нашр этилган китобларни кўздан кечирар эканман улар нафақат маъно-мазмун жиҳатдан, балки шаклан ҳам мукаммал эканлигига амин бўлдим. Бу китобларни қўлга олар экансиз, унинг гўзаллиги ва нафислигидан ўзингизда авайлаш ҳиссини туясиз. Бу ҳам муаллифлар жамоасининг улкан ютуғидир. Хулосамиз шуки, бу каби маърифий-ҳаётий китоблар нашри ва мутолаасини мунтазам йўлга қўйиш керак. Сабаби, донишманд боболаримизнинг ҳикматларида яхшиларга ёндашиш - яхшиликни касб этмоқдир, дейилади. Ҳалол ва фидойи инсонлар ҳақида ўқиш кишини ўз-ўзидан улар каби маърифатли, адолатли бўлишга ва турли ёмон ҳолатларга тушиб қолишдан сақлайди.  Алишер АЯПОВ, Қўнғирот туманлараро иқтисодий суди судьяси

15 Май 2023 587

Адолат тарозиси

 Қадимги Миср шоҳларидан улуғ Бойкос ўз шаҳарларидан бирида адолатли қози борлигидан хабар топибди. Айтишларича, у жуда ростгўй бўлиб, оқни оққа, қорани қорага ажратар, унинг ўткир нигоҳидан битта ҳам муттаҳам қочиб қутулолмас экан! Иттифоқо, бир куни шоҳ Бойкос бунга ишонч ҳосил қилиш мақсадида савдогар кийимини кийибди-да, ўша ростгўй қози яшайдиган юртга равона бўлибди. Йўлда бир чўлоқ пайдо бўлиб, ундан хайр-садақа сўрабди. Шоҳ унга садақа бериб, йўлида давом этибди. Аммо тиланчи унинг этагига осилиб олибди. – Хўш, сенга ўзи нима керак? – сўрабди шоҳ Бойкос. – Сен менга садақа бердинг, лекин яна бир илтифот кўрсат, мени ­отингда шаҳар ўртасидаги майдонга олиб бор, токи мени йўлдаги от ва туялар эзиб ташламасин! Шоҳ Бойкос чўлоқни отига мингаштириб, шаҳар марказидаги катта майдонга олиб борибди. Сўнг отини дарахтга боғлаб қўйибди, аммо қайсар тиланчи отдан ҳеч тушмас эмиш. Шунда шоҳ Бойкос дебди: – Хўш, нега отда ўтирибсан, биз етиб келдик, энди отдан туш! Тиланчи унга шундай жавоб қайтарибди: – Ахир, от меники бўлса, нега ундан тушишим керак, агар бунга гумонинг бўлса, унда шаҳар қозисига борамиз! Атрофдаги оломон ҳам буни эшитиб, шовқин солибди: – Қозига боринглар, тўғри ҳукмни қози чиқаради! Ноилож шоҳ Бойкос ҳалиги чўлоқ билан шаҳар қозисининг олдига боришибди. Қозининг ҳовлисида тумонат одам тўпланган бўлиб, қози бу одамларни навбати билан ҳузурига чақирар экан. У биринчи бўлиб олдига бир олим ва деҳқонни чорлабди. Улар битта гўзал аёл учун қозининг ҳузурига келишган экан. Деҳқон ўша аёлни хотиним деса, ё тавба, олим ҳам “бу аёл менинг завжаи ҳалолим” дермиш! Қози икки томонни тинглаб бўлиб, ҳукм чиқарибди: – Аёл менинг уйимда қолади, сизлар эса эртага келасизлар! Улар чиқиб, хонага қассоб ва ёғфуруш киришибди. Қассобнинг қўли қон, ёғфурушнинг қўллари эса мойга беланган экан. Қассобнинг қўлида пул, ёғфуруш эса унинг қўлидан маҳкам тутиб олибди. Шунда қассоб арз-додини айтибди: – Тақсир, мен бу одамдан ёғ сотиб олиб, энди пулини бермоқчи эдим, у қўлимдан маҳкам ушлаб, пулни мендан тортиб олмоқчи бўлди. Мен қўлимда кармоним, у эса менинг қўлимдан ушлаган ҳолда ҳузурингизга келдик! Пуллар меники, ёғфуруш муттаҳам, ўғри! Ёғфуруш эса қуйидагиларни айтибди: – Бу ҳаммаси бўҳтон! Қассоб олдимга мой сотиб олиш учун келган эди. Мен унга кўзасини тўлдириб мой қуйдим. У мендан динорини майдалаб беришимни сўради. Мен майда чиқариб, пештахтага қўйдим. Қассоб бу пулларни олиб қочмоқчи бўлди. Мен шу пайт уни қўлидан ушлаб сизга олиб келдим, тақсир! Қози бироз сукут сақлаб, кейин шундай дебди: – Пуллар менда қолади, сизлар эртага келинглар. Навбат шоҳ Бойкосга келгач, у ҳам бўлган воқеани оқизмай-томизмай айтиб берибди. Шунда қози чўлоққа юзланибди. Чўлоқ қуйидагиларни гапирибди: – Унинг гаплари ғирт ёлғон! Мен ўз отимда сайр қилиб юрган эдим. Бу одам эса мендан ўзини майдонгача элтиб қўйишимни сўради. Ке­йин менга туҳмат қилиб, бу от ўзиники эканлигини даъво қилди. Унинг гаплари ғирт ёлғон! Буни эшитиб, қози жавоб қайтарибди: – Отни менинг уйимда қолдириб, ўзларингиз эртага келинг! Эртасига эрталаб шаҳарнинг марказий майдонига тумонат одам тўпланган, ҳамма қозининг адолатли қарорини кутар экан. Биринчи бўлиб олим ва деҳқон қозининг қабулига киришибди. Қози ўйлаб туриб, ўзининг биринчи қарорини халққа эълон қилибди: – Хотин олимга тегишли, деҳқонга эса эллик дарра урилсин! Олим ўз хотинини олибди, деҳқон эса жазога тортилибди. Кейин қози қассоб ва ёғфурушни олдига чақирибди. – Бу пуллар сеники, – дебди қози қассобга. Кейин ёғфурушга юзланибди: – Ёғфурушга эллик дарра урилсин! Ниҳоят навбат шоҳ Бойкос ва чўлоққа келибди. – Сен ўз отингни йигирмата бошқа отнинг орасидан таний оласанми? – сўрабди қози шоҳ Бойкосдан. – Таний оламан, тақсир! – жавоб қайтарибди шоҳ Бойкос. – Сен-чи?! – юзланибди қози чўлоққа. – Мен ҳам ўз отимни танийман! – жавоб берибди чўлоқ. – Ортимдан юринглар-чи! Ҳаммалари биргалашиб отхонага ўтишибди. Шоҳ Бойкос гувоҳлар олдида йигирмата от орасидан ўзининг отини кўрсатибди. Кейин қози чўлоқни чақириб, уни ҳам отхонага олиб борибди ва ундан ўз отини топиб беришини сўрабди. Чўлоқ ҳам ўша отни кўрсатибди. Шундан сўнг қози ўз ўрнига ўтиб, қарорини ҳаммага эълон қилибди: – От Бойкосники, чўлоққа эса эллик дарра урилсин! Иш куни тугаб, қози уйига қайтаётганида, шоҳ Бойкос унинг ортидан эргашибди. – Хўш, нима гап, ё менинг қароримдан норозимисан? – сўрабди қози шоҳ Бойкосдан. – Йўғ-э, мен қарорингдан розиман, фақат хотин олимники, пуллар қассобники, от меники эканини қандай аниқлаганингга ақлим етмаяпти! Шунда қози жавоб қайтарибди: – Хотин кимникилигини мен бундай билиб олдим: уни эрталаб ҳузуримга чақириб, “Сиёҳдонга сиёҳ қуйиб бер!” деб сўрадим. У сиёҳдонни олди, уни чаққонлик билан ювиб-тозалаб, сўнг сиёҳ қуйди. Афтидан, хотин бу ишни олдин ҳам қилиб юрган, шунинг учун бу иш унга унча қийин бўлмади. Агар у деҳқоннинг хотини бўлганида, бу ишни уддалай олмасди. Демак, хотин олимга тегишли бўлиб чиқди. Пулларни эса сувга солиб қўйдим, эрталаб қарасам, пиёладаги сувнинг бети топ-тоза. Агар бу пуллар ёғфурушга тегишли бўлганида, сув юзида мой доғлари пайдо бўларди. Демак, қассоб тўғри гапирган! От кимга тегишли эканлигини аниқлаш анча оғир кечди. Чунки чўлоқ ҳам сенинг отингни таниди. Сизларни отхонага бошлаб борганимда, мен учун сизларнинг отни танишингиз эмас, балки отнинг сизларни таниши зарурроқ эди! Сен яқинлашганингда, от бошини кўтариб сенга интилди, чўлоқ унга яқин келганида эса от қулоқларини чимирди! Бунга кўра, отнинг ҳақиқий хўжайини сен эдинг! Шунда шоҳ Бойкос дебди: – Мен оддий савдогар эмасман, шу юртнинг подшоҳи – шоҳ Бойкосман! Одамларнинг сен ҳақингда айтаётган сўзларига ўзим гувоҳ бўлиш учун бу ерга келган эдим! Сенинг ростгўй қози эканингга буткул ишондим! Тила тилагингни, сени мукофотлайман! Ростгўй қози вазминлик билан жавоб қайтарибди:– Менга мукофот керак эмас, жаноби олийлари, улуғ шоҳимнинг мақтовлари мен учун энг олий шараф! Лев Толстой Рус тилидан Раҳмат Тўла таржимаси Манаба: Ziyouz.uz

28 Апрель 2023 1612

Судья фаолиятидаги стресслар...

Судьялар руҳиятидаги зўриқиш муаммоси илк бор психолог И. Цимерман томонидан 1980 йилда АҚШ Олий судьялари конференциясида кўтарилган. Шундан сўнг суд стресси муаммоларига ечим сифатида қатор дастурлар ишлаб чиқилди. Бунинг натижасида судья ва суд ходимлари учун махсус психологик ёрдам кўрсатиш  жорий этилди. Хусусан, бугунги кунда АҚШдан ташқари  Канадада  ҳам айрим тоифа (масалан, чекка ҳудуддларда ишлайдиган) судьялар учун  шундай тренинглар мунтазам ўтказиб келинади.  Судьялик  руҳий зўриқишга тез-тез дуч келинадиган лавозим. Яъни:  юқори иш юкламаси (айниқса, аёл судьялар учун) ва доимий вақт танқислиги;   катта ҳажмдаги ахборот билан ишлаш зарурати;  қабул қилинган қарорлар учун юқори масъулият;  қарор қабул қилишда юқори мустақиллик;  мумкин бўлган муқобил вариантлардан тўғри ечимни танлаш билан боғлиқ мураккабликлар; суд мажлисларининг юқори зичлиги;  доимий равишда профессионал даражани сақлаб туриш зарурати;  турли шакл ва усулдаги босим ва бошқа омиллар судьяда зўриқиш пайдо қилади. Лавозимга янги тайинланган кўпчилик судьяларнинг таъкидлашича, ишга тушганидан сўнг улар билан доимий мулоқотда бўлувчилар доираси  тез қисқариб боради. Бу табиий, чунки, судьяларга нисбатан наинки иш пайти, балки бошқа вақтларда ҳам муайян чекловлар жорий этилган, улар ҳатто дўст танлашда ҳам ўта эҳтиёткор бўлши талаб этилади. Қолаверса,  кўпчилик ушбу касб эгаларини совуққон, ҳис-туйғулардан бегона шахс сифатида тасаввур қилади. Фуқаролар учун судья ишдан ташқари  вақтда ҳам судья бўлиб қолаверади, шунинг учун у  хоҳ хизмат  пайтида бўлсин ёки бошқа пайт - доимо ушбу “рол”ини ўйнашга мажбур. Шу бос у доимий равишда ўзини ўзи назорат қилиб бориши керак.  Бугунги ахборот асрида  улар турли хил фикрлар нишонига ҳам айланмоқда. Шу ва шу каби сабаблар оҳам баъзи судьяларда ўта кучли даражада зўриқиш, босимларни енгиш қобилиятига акс таъсир кўрсатиши эҳтимолини пайдо қилади.   Умуман, судьяга нисбатан қўйилган касбий  чекловлар  унга психологик юк бўлиб қолади:  норасмий мулоқот, беғараз ҳазиллар унинг мавқеига таъсир кўрсатиши ёки холислигига шубҳа уйғотиши мумкин.  Иккинчидан, доимий равишда ортиб бораётган иш юкламаси. Бундай ҳолат кўпчилик иқтисодий ривожланган мамлакатлар учун хосдир. Ўзбекистонда  кейинги ўн йил ичида қонунчиликдаги сезиларли ўзгаришлар туфайли ишларни кўриб чиқиш бўйича иш ҳажми амалда ўзгармаган штат жадвали билан бажариб келинмоқда. Бундан ташқари қонун ҳужжатларидаги ўзгаришлар натижасида суд амалиётининг беқарорлиги судьянинг қарор қабул қилишида психологик ноқулайликни келтириб чиқаради. Шу билан бирга янги қоидалари судьяларни доимий равишда янги ёндашувларни кузатишга мажбур қилади.   Кейинги йигирма йил давомида ҳаётий қадриятлар сезиларли даражада ўзгарди, чунки жамият бир жойда турмайди, муттасил ривожланиб-ўзгариб  бормоқда.  Бу эса  судьялардан ижтимоий ўзгаришларга тезроқ мослашишни талаб қилади. Шуни ёдда тутиш керакки, жадал ривожланаётган ижтимоий муносабатлар қонун ижодкорлиги фаолиятидан олдинда бўлиб, бундай ҳолатлар муайян ишларда юзага келадиган ҳуқуқий бўшлиқ судлар ёрдамида  тўлдирилади. Бу эса қонун  нормаларидаги номувофиқликлар ёки  зиддиятларни бартараф этишда судья ўз тажрибасидан келиб чиқиб, ички ишоничига суянган ҳолда бартараф этиши лозимлигини кераклигини англатади. Яна бир сабаб - судьяларнинг шахсий ҳаётига оид омиллар ҳам қўшимча психологик юк пайдо қилиши эҳтимолини ҳам назардан қочирмаслик керак. Олис туманларда ишлайдиган судьялар Қўшма Штатларда руҳий зўриқиш таъсирига заиф деб тан олинган. Аксарият судьялар учун чекка қишлоқ жойларига тайинланиш фаол жамиятдан иҳоталаниш туйғусини келтириб чиқаради. Доимий равишда атроф-муҳитга бегона бўлиш ҳисси  қарор қабул қилишда муаммолар туғдиради. Апелляция ва кассация ҳайъатларидаги судьялар ҳам ўзига хос зўриқиш манбаларига эга  Тадқиқотларга кўра, ёлғиз аёл судьялар зўриқишга кўпроқ мойил. Психологик ортиқча юк даражасини нисбатан юқори баҳолаганлар орасида фуқаролик ишларига ихтисослашган судьялар яққол устунлик қилган. Тадқиқот шуни кўрсатдики, судьяларнинг катта қисми руҳий стресс даражасини кўпроқ кўриб чиқилаётган ишларнинг сони ва мураккаблиги билан изоҳлайди. Суд стрессининг узоқ вақт организмга таъсир қилиши турли хил психосоматик касалликларга олиб келади. Аффектив ва бошқа ҳиссий ҳолатларни ўрганиш билан шуғулланувчи деярли барча тадқиқотчилар уларнинг келиб чиқишида стрессни инсон руҳиятига акс  таъсир кўрсатувчи асосий омил, деб биладилар. Руҳшунос Ганс Селье фикрига кўра, стресс “тананинг унга берилган ҳар қандай талабга ўзига хос бўлмаган жавоби”дир. Стресснинг ўзи кундалик ҳодиса. Хўш, стрессиз яшаш мумкинми? Жавоб битта: йўқ,  мумкин эмас. Ҳаёт доимий ўзгаришлар манбаи ва биз ҳар куни янги шароитларга мослашишимиз керак. Ҳаётда биз инсоннинг ғайриоддий шахсий ва ижтимоий вазиятларга кучли ҳиссий муносабати туфайли юзага келадиган психосоциал стресс билан тобора кўпроқ дуч келамиз. Одатда стресс зиддиятли вазиятларда юзага келади. Қоидага кўра, бундай ҳолларда муаммони ҳал қилиш учун кучимизни сафарбар қиламиз. Стресс реакцияси нафақат руҳий, балки вазиятнинг ўзгаришига физиологик жавобдир. Хавфга дуч келган одам тез-тез нафас олишни бошлайди, юраги тез уради. Бу қонга чиқарилган гормон – адреналиннинг таъсири билан боғлиқ.  Агар стресс узоқ вақт назоратсиз давом этса, у ҳолда тананинг фаоллаштирилган жараёнларини нормаллаштириш имконияти бўлмайди ва танадаги физиологик ўзгаришлар соғлиқ учун зарарли бўлиши мумкин.  Бунинг оқибатида невроз, психоз, алкоголизм, юрак касалликлари, артериал гипертензия, ошқозон-ичакда яраларнинг пайдо бўлиши ривожланади. Чекиш ва спиртли ичимликларни суиистеъмол қилишга мойиллик эса оғир оқибатларни янада кучайтиради. Ҳатто, миокард инфаркти ва инсульт каби оғир оқибатлар ҳам келиб чиқиши мумкин.  Судьялик лавозимига номзодларни тайрлаш, танлаш ва тайинлашда қатор янги тартиблар жорий этилди. Судьлар олий кенгаши ташаббуси билан судьялар психологик тестдан ўтказилди. Тест натижаларидан келиб чиқиб,  жойларда  судьялар учун  психологик тренинглар  ўтказиш йўлга қўйилди. Ўтказилаётган психологик тернинглар стресслар олдини олиш, ҳиссиётларни назорат қилиш, жасорат, қатъиятлик, ташаббускорлик, ўз хатти-ҳаракати учун масъулиятни чуқур ҳис қилиш каби кўникмалар янада мустаҳкамланишга хизмат қилиши билан аҳамиятлидир. Бундай кўникмалар барқарорлиги эса одил судловни амалга оширишда катта аҳамият касб этади. Ҳулкар МАҲМУДОВА,  Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги Судьялар олий мактаби Касбий кўникмалар кафедраси доценти

13 Апрель 2023 865

“Ўқиган билади, билган амал қилади”

Судьяликка энди тайинланган  пайтимларим  айрим тоифа инсонларнинг “судда фидойилик билан ишлайдиган судьялар анқонинг уруғи, ҳаммаёқ таниш- билиш бўлиб кетган” мазмунидаги  гап-сўзлари хаёлимни банд қиларди. Вақтлар ўтиб, фаолиятим давомида ҳар турли инсонларни кўриб, одамларнинг ҳолидан воқиф бўлиб, тажрибам ошгач, ҳеч нарсани ўйламай ўз ишимни яхши бажаришга ҳаракат қиладиган бўлдим. Фақатгина уйқуга ётиш олдидан 30-40 дақиқа вақтимни маърифий китоб мутолаасига бағишлайман. Хаёлимни кишилар ва уларнинг гап-сўзлари, кундалик ташвишлардан фориғ қиламан. Яқинда “Муносиб яшамоқ бахти” китобини ўқиб чиққанимдан сўнг эса қалбимдаги барча оғриқли тугунлар бутунлай ечилиб кетгандай бўлди. Халқимизнинг фидойи, ватанпарвар фарзандининг умр йўлидан, катта ҳаётий тажрибасидан ўзим учун бир қатор эзгу фазилатларни ўзлаштирдим. Китобда менга ёққан жумлалар жуда кўп,  баъзиларини эътиборингизга ҳавола қилсам: “Қадимги Хитой файласуфи Конфуций “Ўқиган билади, билган амал қилади”, дейди. Қодирий таъбири билан айтганда, “...тарихимизнинг энг қора ва чиркин даврлари...” илмсизлик оқибатида содир бўлган. Ҳозирда ҳам қайси бир соҳада оқсоқлик кўзга ташланса, билингки ўша жойда илмий салоҳият, интеллектуал жараён ривожланмаган, таниш-билишчилик, қариндош-уруғчилик, ошно-оғайнигарчилик иллати урчиётган бўлади. Бу эса, жамият мувозанатини издан чиқаради. Коррупция авж олишига олиб келади. Конституциявий меъёрларнинг бузилишига сабаб бўлади. Ахир, биз бош қомусимизда давлатнинг манбаи халқ, дедик. Инсон омили, унинг дахлсизлигини энг олий қадрият, деб белгилаб қўйдик. Ҳуқуқий демократик давлатимизнинг учта асосий устуни – бири-биридан мустақил, бир-бирини тийиб туришга асосланган учта ҳокимият ва унинг ваколатларини қонунан мустаҳкамлаб қўйдик. Амалига қолганда айнимаслик – илмга интилиш орқали таъминланади. Сабаби илм ақлни чархлайди, ақл эса бошқа барча аъзолар фаолиятини мувофиқлаштириб туради.” Бу каби маърифий фикрларни ўзида мужассам этган китобларни мунтазам ўқиб бориш қайси соҳа эгаси бўлмасин ўқувчининг ақлини, меҳнат салоҳиятини, ҳодисаларни тезда англаб тўғри қарор қабул қилиш қобилиятини кучайтиради. Ана шу томонлари билан кишилар тақдири борасида бевосита ҳукм чақариш касби этагини тутган судьялар учун бундай китоблар қадрли. Бундан ташқари, Алишер Мардиев каби ҳалол замондошларимизнинг қийин вазиятларда ҳам тўғри йўлдан юргани биз каби издошларида маърифий тарбияни кучайтиради. Боиси, ўз соҳасида чуқур илм ўрганиш уни муваффақиятлар сари етакласа, маърифий китоблардан оладиган тарбиямиз кучимизни, илмимизни, салоҳиятимизни фақат ҳақиқат ва халқ учун манфаатли йўлларда сарфлашга ундайди. Яъни, тарбия нафсни қийнаш эвазига юзага келади. Тарбиясиз, илм ва маърифатдан йироқ инсонлар жамият тараққиётига ғов бўлади. Оддий қилиб айтганда, тарбия — нафс ва унинг тасарруфларини ақлга бўйсундиришдир. Масалан, алдаш, фирибгарлик, товламачилик, ғийбат ва чақимчилик каби зоҳирий ҳамда риё, адоват, кибр ва ҳасад каби ботиний иллатларни ақл зарарли ҳисоблайди. Киши бу ишларда ақл чақириғига қулоқ солиб, унинг айтганига кирса, тарбияли ҳисобланади. Акси ўлароқ нафсининг кўйига тушиб, ақлни инкор этса ва шу иллатлар билан яшаса тарбиясиз бўлади. Демак, таълим ва тарбия эт ва тирноқ кабидир. Буларнинг барчасига олиб борувчи йўлни ахтарсангиз барчаси китоблар орқали ўтганлигига амин бўласиз. Хулоса сифатида айтадиган бўлсам, халқимизнинг Алишер Мардиев каби оқил фарзандлари кўп ва бундан кейин ҳам уларнинг ҳаёт йўллари ҳақидаги бу каби китоблар уларнинг издошларига, ёш судьяларга ҳаётий намуна, ибрат ҳамда адолат таълими бўлади. Сабаби, фарзандлари тарбиясига лоқайд қараган миллатлар инқирозга маҳкумдир. Уларни бегона қўллар ва бегона маданиятга таслим этганлар ўзини йўқотишга маҳкумдир. Бугунги кунда тузумнинг юзи қоралари ҳисобланган қонунбузарлар, жиноятчилар, зулмни ўзига касб қилганлар аслида кечаги кунда тарбиясига бепарво қаралган болалардир. Шундай экан, суд тизими ходимларига ўз соҳалари юзасидан чуқур таълим бериш баробарида уларни шундай китоблар орқали маърифий тарбия ва ҳаётий ибрат чашмаларидан баҳраманд бўлишларини таъминлаш зарур, деб ўйлайман.  Мавлудахон УММАТОВА, Фарғона вилоят судининг иқтисодий ишлар бўйича судьяси   (Манаба: “Odillik mezoni” журнали, 2023 йил, 3-сон)

11 Апрель 2023 572

Судья маънавияти ва бурчи ҳақида қомусий китоб

 Ҳар бир касб ташқи белгиларидан ташқари ўз моҳияти ва эзотерикасига эга. Эзотерика – кўзга кўринмайдиган, ақлга бўйсунмайдиган махфий билимлар мажмуи бўлиб, бу билимларнинг соҳиби ва пировард манзили Яратганнинг ўзидир. Судья айни шундай эзотерик хислатли касб бўлиб унинг моҳияти алал оқибат илоҳиётга туташишдир. 2017 йилда шоир ва судья Холмуҳаммад Ҳасан ижодига бағишланган “Ўз осмони бор йигит” номли китобда каминанинг “Боқий ҳукм ёхуд қозилар зикрида турфа ҳангома”, деган мақолам шундай бошланган эди:. “Дунёда шундай ҳам касб, ҳам амал борки уни қози дейдилар. Сўзнинг луғавий маъноси ижрочи, амалга оширувчи, ҳукм қилувчи бўлиб, бу мансаб эгалари зиммасига ғоят оғир юк – адолатни ўрнига қўйиш, оқни оққа қорани қорага ажратиш юкланган. Ваҳоланки, мутлоқ адолат фақат ўзининг борлигидир, зеро Яратганнинг гўзал исмларидан (Асмои Ҳусно) бири ақлдир. Яратган изми ва ихтиёрида бўлган ақл ўзи яратилган бўлган бир бандага юклатилган экан. Бу юкнинг нечоғлик зил-залворли эканлиги кундай равшандир”. (129 бет)  Агар шундай глобал нуқтаи назардан масалага ёндашсак “Судья маънавияти, одоби ва масъулияти” китобининг аҳамияти ва миқёси онг қадар ошади. Китобдаги “Адолат, ҳақиқат ва поклик истаги” номли сўз бошида таниқли адиб, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати Хуршид Дўстмуҳаммад шундай ёзади: “Китобни ташкил этган барча фасллардан ўрин олган мақолаларда бошланишдан охирига қадар судьялик касбининг тарихий, сиёсий, ижтимоий, ҳуқуқий, эътиқодий, ахлоқий ва ҳ.к қирралари хусусида сўз юритилар экан эзгу мақсад-муддао ҳам, истагимиз ҳам битта – у ҳам бўлса судьяларимизнинг ҳозирги ўзгараётган, янгиланаётган миллий тикланишдан, миллий юксалиш сари дадил одимлаётган жамиятимизга муносиб бўлишларига эришмоқлик!”. Бу мазкур китоб моҳияти ҳақидаги аниқ-тиниқ фикрдир.  Китоб ҳақли равишда “Судьялар адолатининг мустаҳкам устунлари бўлиши лозим” сарлавҳаси остида Президентимиз Ш.Мирзиёев маърузасидан олинган иқтибосдан бошланади. Зеро, ушбу китобнинг айнан шундай тарзда пайдо бўлиши давлат бошлиғи олиб бораётган халқчил ва адолатли сиёсатга бевосита боғлиқ. “Суд остонасига қадам қўйган ҳар бир инсон Ўзбекистонда адолат ҳукм сураётганига тўла ишонч ҳосил қилиши керак”. Давлат бошлиғининг ушбу сўзи изчил амалга ошаётгани, одамлар қалбида қўрқув уйғотадиган “Жаслық” каби қамоқхоналар тугатилиши, турли сабабларга кўра оловли минтақаларга бориб қолган ватандошларимиз, аёллар ва болаларни қутқариш, юртимизга қайтариш бўйича “Меҳр - 1”, “Меҳр - 2”, “Меҳр - 3” каби амалиётларнинг бажарилиши каби кўплаб меҳр-муҳаббат тадбирлари мисолида ўз исботига эга бўлиб турибди. Бунга барчамиз гувоҳмиз. Китоб чиндан ҳам қомусий характер, кўламга эга. Ундан судьялик институти борасидаги давлат сиёсатидан бошлаб маънавият, адолат борасидаги азалий қарашлар, қозилик мақоми ва масъулияти ҳамда ўтмишда ўтган кўплаб қозиларнинг донишмандона ҳукмлари ҳақида талай ибратли ва қизиқарли воқеалар ўрин олган. Китобдаги айрим фасллар номларини санашнинг ўзиёқ у ҳақида муайян маълумот беради. “Маънавият бўлмаган жойда ҳеч қачон адолат бўлмайди”, “Одил судлов маънавияти ва одоби” “Нафс, жисм, руҳ”, “Навоий наздида қози: бу қандай бўлиши керак?”, “Исломда қозилик”, “Аждодлар мероси, масал, нақл ва ривоятлар” “Биз билган ва билмаган қозилар”, “Бадиий адабиётда адолат талқини” ва ҳоказо. Шулардан “Исломда қозилик” фасли махсус илмий рисола салмоғига эга дейиш мумкин. Ушбу фаслда қозилик мансабини рад этган Имом Аъзам деб шарафланган Абу Ҳанифа ҳақида ривоят эмас, манбаларда ёзиб қолдирилган аниқ далилий ҳужжат бор. Уни юз дарра калтаклашганда ҳам бу мансабни қабул қилмайди. “Бу ҳоким одамларнинг бошини олишга фармон ёздириб, бу фармонни мен муҳрлаб, тасдиқлаб беришимни истайдими? Оллоҳга қасам мен бу ишни асло қилмайман”, дейди у қатъий.  Бу ҳодиса ҳақида китобга сўнгсўз битган Ўзбекистонда хизмат кўрсатган юрист Холмўмин Ёдгоров шундай ёзади: “Ушбу мисол замирида катта ибрат ётибди. Ибратки, бу ҳам қозилик масъулияти билан боғлиқ. Чунки, дунёнинг ижтимоий қонунларидан ташқари илоҳий қонуниятлари ҳам бор. Ким нима қилмасин, у судьями, ёки бошқа касб эгасими номаъқул иш, амал учун охирида жавоб бериши бор”. Қози, яъни золим қозининг охиратдаги жавоби оғир бўлиши бу китобга кирмаган ХVI асрда яшаб ўтган мумтоз адибимиз Пошшахўжанинг “Мифтохул-адил” (Адолат калити) асарида келтирилган воқеада кучли тарзда акс этган. Унда ёзилишича Амир-ул Мўъминин Али ҳузурига бир киши келиб, “Уч йил бўлди экин экарман. Ул ер ҳеч ҳосил бермас”, деди. Ҳазрат Али айтдилар: “Бир хат ёзиб бераман ернинг ўртасига кўмгил”. Шундай қилган эди ер шундай ҳосил бердики, ҳеч қаерга сиғмас. У киши бу қандай хат экан деб ерни очиб, хатни ўқиди. Унда ёзилмишким: “эй ер, бу йил ҳам ҳосил бермасанг, бир золим қози ўлган бўлса, ўликни келтириб сенинг ўртангга кўмарман”, деган хат экан. Энди бундан маълум бўлдиким ер ҳам (золим қозиларни ер ҳам қабул қилмас экан) анинг азобидан қўрқади” (Ўзбек адабиёти, тўрт томлик, учинчи том. 1959, 246-бет). Китобда худди шу мавзуга боғлиқ “Тарсаки” номли теран бир ҳикоя бор. Бир олим шогирдига ўн йил таълим бериб, тарбия қилади. Ўқиш муддати тугагач, эртага ҳузуримга кел, сенга ҳадям бор, дейди. Шогирд айтилган вақтда келса, устоз унга “Олимлик муборак бўлсин!” дея тўн кийдириб фатво беради. Яна қўлига китоб ва бироз пул ҳам тутқазади, сўнг шогирди юзига тарсаки туширади. Орадан йигирма йил ўтиб, шогирд шаҳарнинг бош қозиси бўлди. Кунлардан бир куни устоз ҳол-аҳвол сўраб шогирди олдига келди. Шогирд яхши кутиб олсада, унда бир тараддуд борлигини устоз сезди. Шогирд охири дилидагини тилга чиқарди. “Устоз, ўшанда сиз билан хайрлашаётганимда нега урдингиз? Мен нима айб қилган эдим?  - Тўн кийгизганим эсингдан чиқдими? Китоб, пул берганим-чи? Битта шапалоқни йигирма йилдан буён унутмабсанда?! Мана, қози бўлдинг, сен ҳам ҳукм чиқаришда зулм қилма. Сен менинг оддий шапалоғимни йигирма йил дилингда сақлабсан, сенинг зулм қилиб чиқарган ҳукмингни ўлгунича дилида сақлаб, қарғаб ўтади” (57 бет).  Зеро, ноҳақ ҳукм зулмдир. Зулмнинг эса муҳаққақ жазоси бордир. Маълумки, судлов жараёнида тарафлар мавжуд бўлади – даъвогар, жавобгар, прокурор, судья ва адвокат. Асосий масъулият барибир судья зиммасига тушади. Унинг Яратган ва жамият олдидаги масъулияти шудир. Уни илоҳий масъулият дейиш мумкин. Ким буни қандай тушунади, энди бу бошқа масала. Китоб безагидаги асосий рамзлардан бири балки иккинчиси, уч паллали тарози. У муқованинг ич ва ён варағида, жами тўрт маротаба чиройли нақш орасида тасвирга туширилган. Маълумки, кундалик турмушда уч паллали тарози бўлиши мумкин эмас. Учинчи палла ортиқча. Ўлчашга ҳалал бериши тайин. Лекин ҳуқуқда... мумкин экан. Мазкур воқеа китобдаги “Адолат тарозисининг уч палласи” рукнида баён этилган. Соҳибқирон Амир Темур халқпарвар вазири Носируддин Маҳмуд Аромийдан сўради.. - Адолатли жазо бериш учун нима қилмоқ керак?  - Сенинг ҳакамларинг тарозиси икки паллаликдир. Адолат тарозисининг эса уч палласи бор. Ҳакамларинг жиноят ва жазони ўлчайдилар, сен учинчи паллани қўшиб, аввало, жиноятчини, кейин жиноятни ва ниҳоят, жазони чамалаб ўлчашни буюр. Шундагина ҳукм адолатли бўлади. Донишманднинг жавобидан қаноат ҳосил қилган Темур уни назоратчи деб эълон қилди. (116-117 бетлар) Лекин бу айтишга ва тафаккур қилишга осон, амалда, суд жараёнида қўллаш ниҳоятда қийин ишдир. Жиноятчи, яъни айбланувчига бутун эътиборни қаратиш, ва бир пайтнинг ўзида жиноят ва жазони амаллаб кўриш учун судья қанчалик улуғ салоҳият эгаси, буюк психолог бўлиши лозим. Унинг устига бу бир эмас, бир неча суд жараёнлари учун масъул бўлса, лекин нима бўлганда ҳам бу самарали, инсонпарвар ғоя ҳамда одил судлов интилиши керак бўлган ҳуқуқий идеалдир. Мазкур китобда эса шундай, яъни ҳукмда жиноят ва жазодан кўра жиноятчига эътибор кўпроқ қаратилган. Яъни, учинчи паллага риоя қилинган воқеа баёни бор. Бу “Одил судья” (61-62 бетлар) ҳақидаги лавҳадир.  Воқеа ўтган асрнинг 80 йилларида содир бўлган. Эри урушдан қайтмаган кекса аёл комбинатдан нон ўғирлагани учун суд қилинмоқда. У айбини тан олиб, нафақасиз яшаётганини, бу ишни оч қолганидан содир этганини айтяпти. Судья тажрибали инсон сифатида жиноят содир этган аёлни оқламади, жарима солди, лекин бу маблағни аёл тўлай олмаслигини билгани боис жаримани ўз ёнидан тўлади. Суд залида сукунат ҳукмрон. Бироздан кейин судья суд иштирокчиларига қарата шундай деди: - Ҳаммангизга ўн беш сўмдан. Участка ва маҳалла нозирига йигирма сўмдан жарима соламан. Чунки, сиз яшаётган шаҳарда нон ўғирлашга мажбур бўлган фуқаро яшаяпти ва бунга қисман бўлса-да, сизлар ҳам жавобгарсизлар!  Шу тариқа бир юз саксон беш сўм пул йиғилди ва судья уни кекса аёлга берди. Бу нисбатан оддий ҳолат эди. Агар буни катта жиноий процессга қўллайдиган бўлсак, масала шу қадар чигаллашадики, ҳар қандай тажрибали судья ҳам ҳукм чиқаришда каловланиб қолади. Учинчи палла, яъни жиноятчи руҳига кириш, унда оқ ва қорани бирма-бир синчиклаб текшириш. Ўрганиш ва уни ҳукмда акс эттириш ниҳоятда қийин эканлигини ҳар бир судья англаса керак. Лекин, масаланинг қийинлиги шунда-ки, уни амалда мутлақо қўллаб бўлмайди, дегани эмас. Судьяларимиз шунга интилишлари керак. Шундагина китобдан ўрин олинган “Ўзбекистон Республикаси судьяларининг халққа мурожаати”даги “ҳар бир инсоннинг тақдирини ҳал этишда онгимда - адолат, тилимизда – ҳақиқат, дилимизда эса поклик устувор бўлади” ,деган олийжаноб ғоялар амалий аҳамият касб этади. Мазкур китобнинг маъно-мазмуни ушбу безаклар билан мукаммал дизайн, яъни материалларини бадиий жиҳатдан лойиҳалаш, жойлаштириш жиҳатдан ҳам алоҳида диққатга сазовор. Ҳар бир саҳифанинг ўнг ва чап ҳошиясида судьялар символикасидан ўрин олган устун минора ёнма-ён бўш саҳифани гўё кузатиб турибди. Деярли барча саҳифаларининг ост қисмида алоҳида ўзига хос безакли шакл ичидаги ҳикматли сўзлар, адолат, ҳақиқат ва эзгулик ҳақида сўзлайди, китобхонни чуқур хаёлларга етаклайди. Шулардан бирини келтирамиз :“Олам адолат билан пойдор, зулм билан эса хор-у зор!”. Саҳифаларда асосан оч яшил ва кўк ранг етакчилик қилади. Жигарранг, четлари букланиб, бужмайган қадимий қоғозларда, уларда битилган ҳикматлар эса кўҳна, лекин ҳамиша барҳаёт бўлган ҳақиқатлардан сўйлайди. Хуллас, ҳар бирида саҳифада ёзилган сўзлар маъносига ҳамоҳанг. Бу ер чуқурлашишнинг ўрни эмас, лекин эзотерик илмлардан маълумки, ҳар бири ўз ифори ва маъносига эга. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, мазкур китоб Ўзбекистон шароитида фаолият олиб бораётган судьяларимиз учун ажойиб маънавий-маърифий қўлланма, иш столидан муҳим ўррин оладиган бир китоб бўлгани шубҳасиздир.  Сувон МЕЛИ, Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган маданият ходими, филология фанлари доктори («Odillik mezoni» журналининг 2023 йил, 1-сонидан олинди)

28 Февраль 2023 680

Хушхабар: Кенгаш томонидан тайёрланган китоб ўқув-қўлланма сифатида тавсия этилди

 Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши томонидан тайёрланган “Судлар фаолиятида ҳуқуқни қўллаш амалиёти: Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган нормалари” номли қўлланма ўқув қўлланма сифатида тавсия этилди. Бу ҳақдаги Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг (эндиликда Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги) тегишли буйруғи 2022 йил 30 декабрь куни (429-сон)  қабул қилинди. Мазкур тўплам “Юриспруденция” таълим йўналиши (мутахассислиги) талаба   ва ўқувчилари учун тавсия этилган. Мазкур ўқув қўлланма судьялик лавозимларига номзодлар тайёрлашда, судьялар ва суд аппарати ходимларини малакасини ошириш ва  суд ишларини юритишида суд ҳокимияти мустақиллигининг асосий принципларига амал қилиш, халқаро конвенцияларлардан фойдаланишда қулайликлар яратиш мақсадида тайёрланган. Шунингдек,  Ўзбекистон Республикаси барча юридик ва жисмоний шахсларининг ҳуқуқлари мамлакат ичида ва ташқарисида судлар томонидан ҳимояланишида ҳамда мамлакатда яшаб, фаолият юритиб келаётган хорижликларнинг (юридик ва жисмоний шахсларининг) қонуний ҳуқуқ ва манфаатлари ҳимоя қилинишида юзага келадиган муаммоларни ҳал этишда фойдаланишда ҳам муҳим  қўлланма сифатида ҳам фойдаланиш мумкин. “Судлар фаолиятида ҳуқуқни қўллаш амалиёти: Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган нормалари” тўплами суд фаолият(фаолият турлари бўйича) судьялар ва суд аппарти ходимлари, судьялик лавозимларига номзодлар, адвокатлар, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари, ҳуқуқшунос олимлар ва ҳуқуқшунослик соҳасига қизиқувчи барча китобхонлар оммасига мўлжалланган.

16 Январь 2023 597

Инсоннинг азизлиги - садоқатида, қадри эса ўз Ватанидадир!

Инсоннинг табиати қизиқда, агар бошига иш тушса, ҳал қилиш йўлини қидиради, меҳнат қилади, вазиятдан ақл билан чиқишга уринади, ҳаттоки ечимни у-бу кимдан ёрдам сўрайди. Бундай вазиятдан ўзи каби бошқалар ҳам зиён кўришини истамайди. Аммо шундай табиатли инсонлар ҳам борки, уларнинг бошига иш тушса, масалани ечишга ҳаракат қилмай, аксинча, нолийди, ўзини оқлайди, бунда кимнидир айблайди, қисқаси, охир оқибат бу тоифа кишилар худбинликка асир бўлиб, унинг домига тушади. Юқоридаги жумлаларнинг асл муддаосига кейинроқ тўхталамиз. Энди эса мавзуга қайтсак, шу аёнки, садоқат, деганда ҳар биримиз деярли бир тушунчани англаймиз. Албатта, шу он кўз ўнгимизда Ватан, юрт, ота-она, оила, ёр ва яқинлар ёки шу Ватан, халқ, миллат, ўз севган тушунчалари ва яқин кишилари келажаги учун жон фидо қилган аждодларимиз гавдаланади. Бежиз эмаски, садоқат сўзини Ватан, юрт, ота-она, оила, яқинларга, дўстга, касбга ва бошқаларга доим қўшиб ишлатамиз. Ҳақиқат шундаки, бугунги шиддатли давр талабида ҳар бир давлатнинг мустаҳкамлиги ва унинг аҳолиси ўртасида ўзаро ишонч бардавом ҳукм суриши учун энг аввало, садоқат сув ва ҳаводек зарур, асло газ ва электрдек эмас. Ҳар қандай қийинчилик, камчилик ва хатолар биз билган садоқатга рахна солмаслиги лозим... Демак, ҳар бир қозида ҳам мансаб, мартабасига садоқат бирламчи бўлмаслиги, бил акс, адолатга, қонунга ва албатта ўз халқи, Ватани ҳамда қасамёдига садоқати унинг дастуриламали бўлмоғи шарт. Шу маънода, ҳар қандай даражадаги давлат органи, мансабдор ёки давлат фуқаролик хизматидаги барча-барча ўз хизмат фаолиятида доим биз учун қадриятга айланган садоқатга содиқ қолиши лозим. Ушбу тушунчанинг нафақат давлат хизматчилари, балки, ҳар бир аҳоли вакили, ҳар қайси фуқародан ўз талаби бор, чунки Ватан, юрт, ота-она, оила, яқинларга, дўстга, касбга доим ҳамроҳ бўлиши керак бўлган садоқат, агар қай биримизда бўлмаса ёки унга риоя қилмасак, бизга четдан душман керак эмас, шунинг ўзи етарли бўлади. Яқинда юз берган энергия таъминоти – электр, газ билан боғлиқ етишмовчиликлар, узилишлар у ёки бу соҳадаги ишлардан ўз манфаати йўлида фойдаланадиган ғаразли гуруҳлар таъсирига халқимиз вакилларининг билиб-билмай қўшилиб қолиши, Ватанга, унинг тинчлиги, аҳолисининг бирлигига қарши фойдаланишга уринишлар ҳам афсуски, кузатилди. Вазиятдан фойдаланиб, аҳоли ўртасида ишончсизлик кайфиятини уйғотишга зўр бериш, бу юртдан кетишни тарғиб қилиш, тинчлик, осойишталикка путур етказиш, вазиятни издан чиқаришга уриниш йўлида ижтимоий тармоқлардан ғаразли мақсадларда фойдаланиш ҳолатлари учради. Аммо, бунга тўғри баҳо берилса, ҳолатлар қайсидир соҳа вакиллари томонидан йўл қўйилган камчилик бўлиб, буни англаш, ечимини топишга барчанинг сафарбарлиги энг мақбул ечим саналади ва ҳукумат томонидан шундай ҳам қилинмоқда. Лекин, бундай муаммолардан Ватанга нисбатан «қурол» сифатида фойдаланиш, бу – хиёнат ва Ватанга нисбатан садоқатсизликдир.  Садоқат – эл фарзанди учун юрт бошига иш тушса билинади. У маълум тоифа аҳоли қатламига эмас, барчамизга тегишлидир. Чунки садоқат фаровон кунларда синалмайди. У муҳим дамларда яққол билинади, юзага чиқади. Садоқатнинг баҳоси ҳам, ўлчови ҳам айнан шундадир. Шунинг учун ҳам садоқат, бу – жамиятда биз топган энг асосий қадриятлардан бўлиб, халқ, давлатнинг тараққиёт рамзи ҳамдир. Садоқат йўқ жойда унинг ўрнига пойлаб тургандек ишончсизлик тезда етиб келади ва аҳоли ўртасида ўзаро масъулиятни йўқотишга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам садоқат – барча яхшиликларнинг боши ҳисобланади. У орқали кишилар бир-бирларига ишонадилар, ишончдан эса жамиятга файз киради, юрт кўкаради, давлат тараққий этади. Ҳеч ўйлаб кўрганмисиз, соҳибқирон Амир Темур, Жалолиддин Мангуберди ёки жадид боболаримиз қандай кунларда тарихга муҳрланган. Албатта, улар юрт бошига иш тушганида, ўз халқи ва Ватанига муҳаббати, садоқати туфайли шундай шон-шарафларга эришди. Шу боис ҳам бугун барчамиз садоқат, деганда Ватанни, Ватан деганда жон фидо аждодларимизни кўз олдимизга келтирамиз. Бугун замон ва макон, давр ўзгарди, даврон ўзгарди, бугун садоқатни намоён этиш ё аксинча садоқатга хиёнат қилиш учун жангу-жадал, жон бериб жон олиш шарт эмас, чунки ахборот асрида яшаяпмиз. Ахборот – энг кучли қуролга айланган макондамиз... Шундай экан, Ватанга қарши айтилган ҳар бир жумланинг юкини бутун вужудимиз билан ҳис этмоқликка масъулмиз. Илло, ҳеч қандай қийинчилик ёки етишмовчилик Ватанга бўлган садоқатга таъсир этмаслиги керак. Шунинг учун ҳам садоқатнинг асл моҳияти аввал, Ватан кейин мен, деганидир. Бир сўз билан айтганда, инсониятга инъом этилган энг эзгу қадрият ҳам айнан садоқатдир. У инсонни, Ватанни, халқни, ота-онани, ёрни, яқинларни, дўстни, касбу-корни, хуллас, эзгуликларни улуғлайди. Инсоният тарихида юз берган ва берадиган, бериши мумкин бўлган энг оғир жиноят ҳам, бу – хиёнат, чунки у Ватан, халқ, ота-она, оила, ёр, яқинларга, дўстга, касбга қарши қаратилади. Балки шу асосда қонунларимизда ҳам хиёнат учун қаттиқ жазо белгилангандир. Хуллас, таълим соҳасида – ўқитувчида, суд залида – қозида, соғлиқни сақлаш тизимида – шифокорда, иқтисодиётда ва ҳар қандай даражадаги давлат хизматчисида, умуман, барчада садоқат масъулияти бўлиши муҳим. Юртдошларимизнинг Ватанга, қонунга ва бурчга садоқати доимо сафарбар, шай ҳолатда туриши – ахборот замонида юз бераётган айрим ҳодисалардан ўз вақтида хулоса чиқариб олишимизда асқатади.   Яна бир гап, инсоннинг азизлиги унинг садоқатида, унинг қадри эса ўз Ватанидадир. Нуриддин Муродов, Тошкент туманлараро иқтисодий суди раиси

19 Декабрь 2022 503

Судьялар одоб комиссияси қандай ваколатларга эга?

Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, шунингдек қонуний манфаатларини суд орқали ишончли ҳимоя қилишга одил судловнинг мустақиллигини, беғаразлигини ва лаёқатлилигини  таъминлаш орқали эришиши, бу фаолиятни олиб боришда судьялар “Судьялар одоби кодекси”да белгиланган қоидаларга қатъий риоя қилиши белгилаб берилган.       Суд тизимида олиб борилаётган изчил ислоҳотлардан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашининг 2021 йил 19 январдаги 1657-сонли қарори билан “Судьялар одоб комиссиялари тўғрисида” Низоми тасдиқланган. Мазкур Низом 6 та боб, 39 та моддадан иборат бўлиб, унда комиссия фаолияти бўйича умумий қоидалар, уни тузиш тартиби, мурожаатларни кўриб чиқиш асослари ва тартиби, комиссиянинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, ишни ташкил этиш ва якуний қоидаларни ўз ичига олган. Судьянинг обрў-эътиборига путур етказадиган, одоб-ахлоқ қоидаларига зид хатти-ҳаракатлар (ҳаракатсизлик) ҳақида Судьялар олий кенгаши, Олий малака ҳайъати ёки қуйи судлар судьялари малака ҳайъатларига келиб тушган жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари ва оммавий ахборот воситалари ва бошқа расмий манбаларда эълон қилинган маълумотлар Комиссия томонидан судьяга нисбатан масалани ўрганишга асос бўлиши; Судьялар олий кенгаши раиси, Олий суд раиси, вилоят судлари раислари ҳам судьянинг хатти-ҳаракати (ҳаракатсизлиги) Судьялар одоби кодексига мувофиқлиги тўғрисида хулоса бериш учун Комиссияга тақдимнома киритиши; Судья маълум бир ҳаракатнинг Судьялар одоби кодекси қоидаларига мувофиқлик аниқлик киритиш борасида, шунингдек асоссиз маълумот тарқатилиши натижасида судьялик шаъни ва ишчанлик обрўсига путур етказилгани ёки дахлсизлиги бузилган деб ҳисобланган ҳолларда, бевосита мазкур Комиссияга мурожаат қилишлари мумкинлиги белгиланган. Юқоридаги Низом асосида Фарғона вилоят, туманлараро, туман (шаҳар) судлари ҳамда Фарғона вилоят ва туманлараро маъмурий судлари судьялари 2022 йил 2 февралда бўлиб ўтган конференциясида Фарғона вилоят судлари судьялари малака ҳайъати ҳузуридаги Судьялар одоб комиссияси тузилган. Мазкур комиссия суд фахрийлари ҳамда суд тизимида узоқ йилларда буён самарали фаолият олиб бораётган судьялардан иборат 5 кишилик таркибда фаолият юритмоқда. Ўтган давр мобайнида Фарғона вилоят судлари судьялари малака ҳайъати томонидан Фарғона вилоят Судьялар одоб комиссиясига 2 нафар фуқаронинг мурожаати ўрганиб чиқиш учун йўналтирилган. Ушбу мурожаатлар туманлараро суди судьясининг хатти-ҳаракатлари бўйича келиб тушган бўлиб, аризалар асосида комиссия томонидан текшириш ўтказилган ва текшириш натижаларига кўра судьянинг ишни кўриб чиқишдаги хатти-ҳаракатлари Судьяларнинг одоб кодекси қоидаларига мувофиқ деб топилганлиги ҳақида хулоса қилинган. Комиссия раиси ва аъзолари томонидан доимий равишда “Судьялар одоби кодекси”да белгиланган – ҳар бир судьянинг одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ касбий фаолиятида ва хизматдан ташқари вақтда мажбурий бўлган, юксак одоб-ахлоқ қоидаларига қатъий риоя қилишлари, оммавий ахборот воситаларида судьяларнинг фаолияти тўғрисидаги маълумотлар тарқалиши натижасида судлар ва судьялар фаолияти ҳақида нотўғри тасаввур пайдо бўлишига олиб келадиган ҳолатлар вужудга келганда қонун ҳужжатларида назарда тутилган усулларда муносабат билдирилиши лозимлиги ҳақида тушунтириш бериб келинмоқда. Шерзод ТОШМИРЗАЕВ, Фарғона вилоят судлари судьялари малака ҳайъати ҳузуридаги Судьялар одоб комиссияси аъзоси.

24 Ноябрь 2022 593

Судьялик одоби маъруза тинглаш билангина эгалланмайди

Маълумки, 14 ноябрь куни Президентимиз одил судловни таъминлаш борасидаги устувор вазифалар муҳокамаси юзасидан йиғилиш ўтказди. Унда инсон тақдирига, барча соҳалар тартиби ва тараққиётига дахлдор масала сифатида мамлакатимизда судлар мустақиллигини мустаҳкамлаш, ишларни кўришда холислик, қонунийлик ва адолатни таъминлашга оид чоралар муҳокама қилинди. Адолат ҳақида ўйламаган, уни қўмсамаган, адолатли бўлишни истамаган инсон бўлмаса керак. Ҳар инсоннинг умрида, ҳар кўнгилнинг тўрида бу сўзнинг салмоғи бор. Ўзгага яхшилик қилишнинг ҳам, чин дилдан кўмак беришнинг ҳам замирида адолат туйғуси яшириндир. Инсониятнинг ҳаётбахш принципига айланиб улгурган бу сўзнинг қудратини юрак-юракдан ҳис қилиш учун адолат тарафида турмоқ, одилликни бошдан кечирмоқ керак. Бировнинг адолатли бўлганини билиш бошқа, ўз шижоатинг билан адолатли қарор қабул қилиш бошқа. Адолатни, фақат адолатни истайдиган даргоҳга яққол мисол –суддир. Айнан судда ҳар бир қадам адолатга эш бўлмоғи, ҳар бир сўз адолатга йўғрилмоғи керак. Бир сония бўлса-да, адолатдан чекиниш суднинг обрўсини тўкади. Эҳтимол, айнан шу сабабли суд жараёни одил судлов деб улуғланади. Балки айнан шу сабабли дунёнинг ярмини бошқарган бобомиз Амир Темур “Куч -адолатда” деб эътироф этгандир. Одил судловни амалга ошириш, адолатли қарорни таъминлаш кечаги куннинг ҳам, бугуннинг ҳам, эртанги куннинг ҳам энг муҳим шартидир. Зеро, тарозини тенг тутмаган жамиятнинг ҳаёти фаровон, адолатга таянмаган давлатнинг халқи буюк бўлмайди.  Айниқса, адолат тарозисининг паллаларидаги ўзгаришлар “электрон дунё” деб аталувчи бугунги кунда дарров сезилади. Ёмон хабар тез тарқалади, деганидек, одил судловда содир бўлган битта хатолик шу сониянинг ўзида интернет оламида “шов-шув”га айланади. Гўёки, суд залларида мисқоллаб йиғилган обрў ботмонлаб сочилиб кетади. Обрўни тиклаш мумкиндир, аммо асл мазмун шундаки, адолатсиз қарор туфайли қайсидир бир қалб ноҳақ озор чекади, не-не улуғ орзу-умидлар билан иш бошлаган тадбиркорнинг ҳафсаласи пир бўлади ёки камида олтинга тенг вақтини ишбилармонликка эмас, суд остонасида ўзи истаган одилликни излашга сарфлайди. Маълумки, мантиқ фанидаги энг муҳим тушунчалар чин ёки ёлғондир. Бир қараганда, буни англаш осондек туюлади. Бироқ чинни ёлғондан ажратиш мушкул иш. Судларда эса бу тушунчалар – ҳақ-ноҳақ, қонуний-ноқонуний каби кўринишларда намоён бўлади.  Низонинг ечими қонунда аниқ кўрсатилган ҳолларда ҳақни ноҳақдан ажратиш қийин эмас, судьянинг кўнгли ҳақни истаса, ноҳақликка интилмаса, бўлди, адолат қарор топади. Бироқ қонуннинг ўзида мавҳумлик бўлса, иш чигаллашади. Бундай ҳолларда одил судловни таъминлаш одатда судьянинг билимига, аксарият ҳолларда, унинг виждони поклигига боғлиқ бўлиб қолиши тайин. Сезилаётган бўлса, адолатнинг қарор топиши, одил судловнинг таъминланиши судьяга, судьянинг билими ва пок виждонли бўлишига бориб тақалаяпти. Айнан шу сабабли виждони пок судьяни шакллантириш бугунги ислоҳотларга, таъбир жоиз бўлса, янги Ўзбекистон суд тизимига нисбатан қўйилган энг катта талабдир. Суд тизимини такомиллаштириш билан бир қаторда судьяларни тайёрлаш ва танлашга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Судьялар Олий Кенгаши деб аталувчи янги тузилма яратилиб, нафақат мустақиллиги, балки ўзининг виждон амрига қараб якуний хулоса чиқарувчи бенуқсон касб эгаси ҳисобланмиш судьяларни шакллантиришга масъул этиб белгиланган. Мана қарийб уч ойдирки, ушбу даргоҳнинг синовидамиз. Синовга бардош бериш осон бўлмаяпти. Гап шундаки, мазкур масканда фақатгина таълимга эмас, балки тарбияга ҳам алоҳида урғу берилмоқда.  Шу сабабли қонунчилик бўйича ташкил этилаётган танловлар, турли йўналишдаги тестлар, бири-биридан мураккаб имтиҳон савол-жавоблари бир томон, судьяликка талабгорларнинг ички дунёқарашини, уларнинг кўнглини покликка йўналтириш, судьяга, фақатгина судьяга хос бўлган одоб-ахлоққа муносиб бўлишга ўргатиш бир томон бўлмоқда. Дастурларнинг таълимга оид қисмини бажариш нисбатан осондек, чунки барча олий маълумотли мутахассис, юридик соҳада деярли ўн-ўн беш йиллик амалий тажрибага эга. Қонунлардаги айрим янги ўзгаришлар ҳисобга олинмаса, қолган барчаси таниш. Бироқ судьялик одобини фақатгина кетма-кет маъруза тинглаш билан эгаллаб бўлмайди. Бу қоидаларни ўрганишнинг ўзи етарли эмас, ҳар бир талабгор судьялик одобини, яъни тинимсиз меҳнат ҳамда ўзининг ички туйғусини бир маромда бошқара олиш санъатини ўзининг қалбига сингдириши лозим. Маълумки, икки паллали тарози одил судловнинг рамзий белгиси сифатида қўлланилади. Одатда, тарозу паллалари муайян низонинг тарафларига, яъни даъвогар ва жавобгарга қиёсланади. Қонун тўғри қўлланилса, тарози тенглашади, деб айтилади. Судьялар олий мактабидаги таҳсил ушбу рамзий тарозига янгича тасаввурни уйғотди. Назаримда, тарозини низо иштирокчиси эмас, судьяга қиёслаган маъқул. Унинг паллаларига эса даъвогар ва жавобгар эмас, гўёки, судьянинг билими ва виждони юкланган. Судья билимли бўлса, қонунийликни таъминласа ва пок виждонли бўлса, яъни адолатни қарор топдира олса, тарози паллалари тенг бўлади. Судья билимли ва нопок бўлса ёки билимсиз бўлса-да, покликка интилса, тарози асло тенг турмайди. Рамзий тарозига ушбу нисбатни Президентимизнинг “Судьяларнинг онгида – адолат, тилида – ҳақиқат, дилида эса поклик устувор бўлиши лозим”, деган ҳикматли ўгити ҳам тўлиқ тасдиқлайди. Судьяликка талабгорларда бир-биридан фарқ қилувчи, шу билан бирга бир-бири билан чамбарчас боғланган ушбу икки хислат – билимли ва пок виждонли бўлишни шакллантириш мактабнинг тажрибали, бенуқсон обрў-эътиборга эга бўлган профессор-ўқитувчилари, умрини судьялик касбига бағишлаган малакали судьяларнинг машаққатли меҳнати орқали амалга оширилмоқда. Назарияни билиш, ҳуқуқий меъёрларни қонунга мос қўллаш, процессуал қоидаларни деярли ёддан билиш, суд ҳужжатларини бехато расмийлаштириш, амалий мисоллар таҳлили каби изланишлар туфайли судьялик билими ривожланса, жамиятда, суд залида, кўча-кўйда, ҳаттоки, оилада ўзини қандай тутиши, гап-сўзи, муомала маданияти каби қоидаларга сўзсиз риоя қилишни сингдирадиган таҳсиллар эса судьялик одобини мустаҳкамлашга хизмат қилади. Маъруза ва амалий машғулотлар кўринишидаги таълим-тарбия ишлари ягона мақсадга – тингловчиларнинг адолатли судья бўлиб шаклланишига йўналтирилган. Судьяликка талабгорлар онгида адолат туйғусини шакллантиришда Судьялар Олий Кенгашининг ташаббуси билан чоп этилган “Судья маънавияти, одоби ва масъулияти” китоби, айниқса, китобнинг “Боболар тафаккуридаги адолат” деб номланган қисми алоҳида муҳим аҳамиятга эга.  Китобга кўра, “бир соатлик адолатнинг тарози палласи олтмиш мукаммал ҳаждан масъулиятли экан. Негаки, ҳажнинг натижаси, яъни фойдаси ҳожилардан ўзга кишига бўлмайди, адолат фойдасидан эса катта-ю кичик баҳраманддир”. Китобдаги қуйидаги мушоҳадалар ҳам эътиборга моликдир: “Адолатнинг савоби чегарасиздир ва ақл қиёсидан ташқаридир. Инсоният доимо адолатни қадрлаб яшаган. Одамзод қай маҳал ва мавқеда бўлишидан қатъи назар, адолатсиз яшаши мушкул. Инсон фаолиятининг қайси бир бўлагини олиб қараманг, у адолатга, тўғриликка асосланмаса, мувозанат йўқолади, ҳаёт издан чиқади. Кичкинагина адолатсизлик ҳам вақти келиб, бутун жамиятга акс садо бериши мумкин. Жамиятдаги, инсон фитратидаги беҳисоб иллатлар адолатсизликдан куч олади, жабр-зулм ва одамларни қийновчи муаммолар адолатсизлик туфайли юзага келади”. Айниқса, китобдаги “Ғурур” сарлавҳали ҳикоя адолатнинг барча халқлар ҳаётида муҳим ўрин тутишини яна бир бор намоён этиш билан бирга, қалбимизни чексиз фахр нури билан ёритиб, доимо адолатга таяниб иш кўришга ундайди.  Севимли шоиримиз Абдулла Орипов АҚШга борганида, штат губернатори кабинетида инглиз тилидаги: “Куч – адолатдадир” ёзувини кўрган. Шоир мезбондан “Бу кимнинг сўзи”, деб сўрайди. Губернатор “Буни билмайман, мен келганимда ҳам шу ёзув бор эди, менга жумла ёқади, жуда кучли фикр, шундай эмасми”, деб жавоб беради. Шунда шоир ғурур билан: “Бу – бизнинг Амир Темур бобомизнинг гапи”, дейди. Дарҳақиқат, адолат ҳамма замонларда Инсоният учун бирдек қадрли бўлган, зеро, қадимги Хитой донишманди Конфуций томонидан илгари сурилган “Яхшиликка – яхшилик билан, ёмонликка эса – адолат ила жавоб қилмоқ керак” деган таълимот айнан ҳозирги кун учун ҳам тараққиёт гарови ҳисобланади.    Р.ҲУСАИНОВА,  Судьялар Олий Мактаби тингловчиси, юридик фанлар номзоди

18 Ноябрь 2022 566

Тадбиркорлар учун "тилсиз адвокат"

Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши ташаббуси билан “Тадбиркорлар ҳуқуқи суд ҳимоясида” амалий қўлланмаси нашр этилди. “Тадбиркорлар ҳуқуқи суд ҳимоясида” китобининг илк тақдимотида соҳа вакилларининг таклиф ва илтимосларидан келиб чиқиб, қўлланманинг электрон нусхасини жойлаштирилмоқда. Қўлланманинг электрон нусхасини юклаб олиш

10 Ноябрь 2022 969

Журналист ва блогерлар учун амалий қўлланма нашр этилди

Судьялар олй кенгаши ташаббуси билан журналист ва блогер учун “Судлар фаолиятини ёритишнинг ҳуқуқий асослари ва ўзига хос жиҳатлари” номли амалий қўлланма нашр этилди.Қўлланмани юклаб олиш 

31 Октябрь 2022 1125

Судья ва судга муносабат, “эзғиланаётган” бечора ҳуқуқий маданият ва ҳуқуқий савия...

Ҳазрат Жалолиддин Румий ўзининг «Фиҳи-мафиҳи» (Ичингдаги ичингдадур) номли китобида муқаддас «Қуръони карим» каломларига таяниб қўйидаги сўзларни келтиради. «Биз омонатни кўкларга, ерга ва тоғларга таклиф этдик. Улар омонатни ўз зиммаларига олишдан чекиндилар, унга хиёнатдан қўрқиб, андиша қилдилар. Аммо омонатни инсон ўз гарданига олди». Ҳа... агарки, қисқагина ва соддагина ёки чуқур мушоҳада қилмасдан туриб ҳам айтиб қўя қоладиган бўлсак, «эр-хотин бири-бири, ота-она фарзанди, қариндош уруғлар, жамиятдаги ҳар бир шахс ўзаро бир-бирлари олдида ҳақдорлик (ҳуқуқ)ни ёки қарздорлик (мажбурият)ни олдилар. Жамиятда шахслар ўртасида юзага келган, айнан ўша ҳақдорлик ва қарздорлик «омонат»и борасида «фатво» чиқариш юкини эса қозилар елкасига олди. Ҳеч эътибор қилганмисиз, суд ҳукми ўқилганида айбдор, жабрланувчи, уларнинг яқинлари ёки суд қарори эълон қилинганида даъвогар, жавобгар, уларнинг вакиллари қандай муносабат билдиради. Албатта, суд якунидан у ёки бу тараф норози эканлигини ҳис-туйғуларга берилиб билдирган, баъзан ичида ёки очиқ эшиттириб судни ҳақорат қилганлар кўплаб топилади. Ушбу ҳолатлар аввало, низолар – одамларга берилган «омонат»ларга кўра, ФИБ судларда кўпроқ, сўнг ЖИБ, маъмурий ва иқтисодий судларда кетма-кетлик асосида кузатилади. Демак, улар «қози»га беш кетмадим, судга ишонч йўқ», дейди... Айни суд якуни бўйича кузатилаётган бу каби ҳолатлар Ўрта Осиё, жумладан, афсуски, бизга хос бўлиб, танимизга сингиб кетишга улгурган. Айрим илғор давлатларда эса вазият бироз бошқача, яъни, қонунчилик анча ривожланган. Аҳолининг қонунларга итоаткорлиги шаклланган, судлардан ҳам аҳоли қонунни қўллашни талаб қилади. Биз сингари судлардан ўзларини рози қилишни ёки ўзларига кераклича эътиборни талаб қилмайди. Шундай экан, савол туғилади: "Нега, бизда судлар ҳар доим ҳам низони нотўғри, ноқонуний ҳал этадими?" 1. Ҳа, судда баъзан низолар ўз ечимини топмаслиги ёки низо нотўғри ечим топганлиги ҳолатлари ҳам учраб туради. Бу табиийдир. Бутун дунёда бундай ҳолатлар афсуски, кузатилади. 2. Йўқ, таҳлилларга қараганда, бугун судларда кўрилаётган жами ишларнинг 3 фоизи бўйича қилинган шикоят ва эътирозлар маълум бир асосга эга бўлиб, шуларнинг тахминан 1 фоизида қўйи инстанция судларининг қозилари хатоларга йўл қўймоқда. Буни инкор этиб бўлмайди. Бу каби хатолар «қози ҳам хом сут эмган бандада, адашади, хато қилади», деган гап билан асло оқланмайди. Бу ўз номи билан нотўғри қарор, ноқонуний суд ҳужжати, омонатга хиёнат, деб қаралиши даркор. Шу билан бирга, ушбу масаланинг оғриқли иккинчи томони ҳам бор. Демак, таҳлиллар судга мурожаат қилувчилар ва ҳуқуқбузарларни ҳам ўзларига юклатилган омонат – ҳуқуқ ва мажбуриятларига нисбатан масъулият билан ёндашишларини ҳар қачонгидан кўра, кўпроқ талаб қилинаётганини кўрсатмоқда. Амалда қонунларга итоат даражаси ҳамон пастлигича, судга ҳурмат ҳаминқадарлигича, кишилар ўртасидаги ўзаро суд низолари жараёнида эса, тарафлар ўртасидаги қотиб қолган шахсий интрегиялар, менталитетга айланиб улгурган наф бермас ғурур, ҳақсизлик, қарздорликни атай ё билиб-билмай тан олмаслик, ҳақдорга ютқазишни хоҳламаслик кабилар ҳуқуқий маданият ва ҳуқуқий савияни эзғилаб ташлаяпти. Оқибатда эса, ачинарли ҳолатлар – низоларга ечимларни қонун ва қонуний суд қарорларидан эмас, балки суд унга керагича эътибор қаратмаганлиги, судьянинг ўзини тутиши, унинг идеал бўла олмаганлиги, айрим ҳаракатлари, судьянинг шахсига нисбатан, унинг ташқи кўринишига ва судьянинг ички оламига баҳолар, унинг у ёки бу тарафга бераётган савол-жавобига шубҳа асосида қарашларга урғу бераётганимиз каби ҳолатлар кенг қулоч ёзди. Ваҳоланки, «Судда тарафлар ва улар ўртасидаги ўзаро муносабат ёки тарафлар ва қози ўртасидаги суд олиб бориш тартибидаги ўзаро муомала, агар лозим бўлса, мулоқот устувор аҳамият касб этмоқда. Илло, судда, суд мажлисида фақат адолат ҳамда қонун гапириши лозим. Тамом, сўз ортиқчадир. Бундан ҳеч бир тарафга, жумладан, жамиятга ҳам наф йўқ”. Бунинг акси бўлаверса, масалан, қози тарафларга сиполик билан яхши муомалада бўлса-ю, суд якунига кўра, нотўғри қарор қилган ҳолда ҳам тарафларнинг кўнглини олса ё тарафлар ҳам суд уларни ҳурматини жойига қўйилганидан ғурурланиб, ўзларини хурсанд қилиб кетса, унда ҳақиқий фалокат бўлади. Бу асло судга ишонч ва суддан одамларни рози қилишни англатмайди. Қолаверса, аччиқ ҳақиқат шундан иборатки, қозига ҳам, судга ҳам баҳо ишонч ёки ишончсизлик қозиларга берилган омонат, яъни, ким нима муносабат билдиришидан қатъи назар, қози фақат ва фақат адолат ва қонунни оғишмай қўллаши билан ўлчаниши лозим. Шунингдек, судга иши тушганлар, ҳуқуқбузарларнинг ҳам қози ва судларга баҳо беришдаги асосий мезони, бу — айнан судьянинг адолат ва қонун ўзларига, яъни кишиларга берилган омонатида — ҳақдорлиги ва қарздорлиги юзасидан келиб чиқаётган низоларида қанчалик тўғри қўлланганини тан олиш, олмасликдан келиб чиқиши шарт. Шу асосда жамиятдаги муносабатлар қонунларга ва суд қарорларига итоат ва итоатсизлик ҳамда унинг оқибатларини англаб етиш асосида шаклланадиган жамиятдаги соғлом қарашлар қози ва судларга ишончни белгилаб берувчи муҳим омил бўлмоғи мақсадга мувофиқ. Хулоса ўзингиздан! Нуриддин МУРОДОВ, Тошкент туманлараро иқтисодий суди раиси

6 Октябрь 2022 679