Янгиликлар
Судьялар фаолиятининг самарадорлигини электрон рейтинг баҳолаш миллий тизими: тажриба, таҳлил, таклиф
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 7 декабрдаги “Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳамда суд тизимида коррупциянинг олдини олиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-6127-сонли Фармонига асосан Судьялар олий кенгаши томонидан судьялар фаолиятининг самарадорлигини электрон рейтинг баҳолаш миллий тизими ишлаб чиқилди. (Маълумот учун: Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашининг 2021 йил 6 декабрдаги 1646-сонли қарори билан тасдиқланган “Судьялар фаолияти самарадорлигини электрон рейтинг баҳолаш тартиби тўғрисида” Низомга мувофиқ, суд қарорларининг сифати (50 балл), судьянинг одоби ва масъулияти (45 балл), чет тилларини билиши (5 балл) уларнинг фаолияти самарадорлигини баҳолашда асосий мезонлар ҳисобланади). Мазкур баҳолаш тизимини миллий деб таъкидлаш бежизга эмас. Чунки бу тизим хорижий давлатларда жорий этилган баҳолаш тизимларидан катта фарқ қилади. Энг муҳим фарқларидан бири бу - судьялар фаолиятининг самарадорлигини баҳолаш инсон омилисиз ва аралашувисиз амалга оширилишида. Тўғри, электрон рейтинг дастурига (матнда бундан кейин “Дастур” деб юритилади) ҳар ой якунида тегишли маълумотлар масъул ходим томонидан киритилади, лекин судьянинг рейтинг баҳоси Дастурга киритилган маълумотлар асосида автоматлаштирилган тарзда шаклланади. Суд қарорларининг сифати мезони бўйича судья томонидан чиқарилган суд қарорининг юқори инстанцияларда бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши Дастурга киритилган жарима баллари асосида баҳоланади. Дастурга суд қарорларининг бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши оқибатидан келиб чиқиб, 74 та ҳолатда жарима баллари белгиланган. Мисол учун, апелляция инстанциясида айблов ҳукми тўлиқ бекор қилиниб оқлов ҳукми чиқарилиши 8 балл, ҳал қилув қарори тўлиқ бекор илиниб янги ҳал қилув қарори чиқарилганда 6 балл, ишни тугатиш ажрими тўлиқ бекор қилинганда 2 балл қилиб белгиланган. Судьянинг қарори бекор қилинганда, масъул ходим бу ҳақида Дастурга маълумот киритади, Дастур қарорнинг бекор қилиниши сабаби ва оқибатидан келиб чиқиб белгиланган жарима балини судьянинг жами балидан айиради. Судьяга суд қарорларининг сифати мезони бўйича жами 50 балл берилган бўлиб, у суд қарорлари барқарорлигини таъминлаган ҳолда шу баллни сақлаб қолиши керак. Суд қарорининг сифати фақатгина унинг бекор қилинганлиги ёки ўзгартирилганлиги билан эмас, балки тўғри расмийлаштирилганлиги, матнда хатолик йўқлиги ҳамда асослантирилганлиги билан баҳоланиши мумкин. Бироқ суд қарори матнини баҳолашни инсон омилисиз ва аралашувисиз амалга ошириб бўлмайди. Бу ўринда баҳоловчининг савияси, суд қарорини танлаш услуби турли хил ёндашувга олиб келиши ва натижада адолатсиз баҳо қўйилишига сабаб бўлиши мумкин. Шу сабабли Ўзбекистонда судьялар фаолияти самарадорлигини электрон рейтинг баҳолаш миллий тизими инсон омилисиз ва аралашувисиз амалга оширилиши тамойили асосида ишлаб чиқилди. Бу борада тажрибаси ўрганилган барча ривожланган хорижий давлатларда судьянинг фаолияти самарадорлиги бир гуруҳ судьялар томонидан муҳокама қилиниб баҳоланиши, яъни баҳолаш натижаси субъектив хулосалардан келиб чиқиши аниқланди. АҚШда судьялар фаолияти шу масалага масъул қилиб белгиланган суд ходимлари томонидан баҳоланади, Буюк Британия ва аксарият Европа давлатларида эса судьялар фаолиятини баҳолаш суд ходимлари томонидан эмас, балки мустақил комиссиялар томонидан амалга оширилади. Ўзбекистонда судьянинг фаолиятини судья, суд ходими ёки бошқа шахслар баҳоламаслиги, балки балки баҳолаш жараёнлари инсон омилисиз ва аралашувисиз амалга оширилиши электрон рейтинг баҳолаш миллий тизимининг холислиги ва адолатлилигини таъминлайди. Суд қарорларининг сифати мезони бўйича баҳолашнинг яна бир жиҳати – судьянинг айби бўлмаган ҳолатда суд қарорининг бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши баҳолашда инобатга олинмайди. Шунингдек, апелляция ва кассация ажримлари бекор қилинганда ёки ўзгартирилганда жарима баллари ҳайъатнинг барча аъзоларига таъсир қилади. Бунда ҳайъатда маърузачи судьянинг рейтинг баҳосидан тўлиқ жарима баллари айирилади, ҳайъатда раислик қилувчи ва ҳайъат аъзосидан жарима балларининг ярми айирилади. Бу ўз навбатида ишларнинг юқори инстанцияларда қайта кўриб чиқилишида судлов ҳайъати барча аъзоларининг масъулиятини оширади. Судьянинг одоби ва масъулияти Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисидаги” Қонунининг 74-моддасининг биринчи қисмида назарда тутилган ҳаракатлар хизмат текшируви хулосаси билан тасдиғини топиб, интизомий жазо қўлланилган қонунбузарлик, интизомсизлик, қоидабузарлик, ҳуқуқбузарлик, шунингдек, Судьялар одоби кодекси талабларига риоя этмаслик ҳолатлари билан баҳоланади. Судьянинг одоби ва масъулиятини баҳолаш мезони бўйича Дастурга хизмат текшируви хулосаси ҳамда интизомий жазо қўллаш тўғрисида малака ҳайъатининг қарори киритилган ҳар бир ҳолат бўйича судьянинг жами балидан 15 балл айирилади. Судьянинг иш ҳажми катталиги, коррупцияга қарши курашишда фаоллиги, Судьялар клуби онлайн форумидаги фаоллиги, илмий даражага эгалиги, судьяларнинг касбий малакасини оширишда қатнашганлиги ҳамда ишдаги тарафларнинг ярашувига (келишувига) эришганлиги қўшимча баҳолаш мезонлари ҳисобланади. Иш ҳажмининг катталиги суд қарорларининг сифатига таъсир қилишида ва судьянинг масъулияти ва ижтимоий фаоллигини рағбатлантиришда қўшимча баҳолаш мезонлари мувозанатни таъминлайди. (Маълумот учун: Рейтинг баҳолаш тизими – судья томонидан охирги ўн икки ой ичида қабул қилинган қарорлари сифати, интизомий жавобгарликка тортилганлиги, шунингдек, қўшимча баҳолаш мезонларида назарда тутилган фаолиятини 100 баллик баҳолаш) Электрон рейтинг баҳолаш миллий тизимининг яна бир муҳим жиҳати - баҳолаш натижалари таҳлил қилидан келиб чиқиб, тегишли чора-тадбирлар кўрилишида. Судьяларнинг баҳолаш кўрсаткичлари таҳлил қилиниши қандай оқибат келтириб чиқаради? Судьялар олий кенгаши фаолияти қониқарсиз баҳоланган судьялар бўйича комплекс чора-тадбирлар ишлаб чиқиш юзасидан Судьялар малака ҳайъатларига ёки Судьялар олий малака ҳайъатига муносабат билдиради. Судьяларнинг малака ҳайъати фаолияти қониқарсиз деб баҳоланган ҳар бир судья учун алоҳида комплекс чора-тадбирлар режаси ишлаб чиқади, зарур ҳолларда аниқланган ножўя хатти-ҳаракатлар юзасидан хизмат текшируви ўтказилиб, судьянинг ваколатларини муддатидан илгари тугатиш масаласини кўриб чиқади. Рейтинг кўрсаткичи пастлигининг ўзи судьяни интизомий жавобгарликка тортишга сабаб бўлмайди. (Маълумот учун: Судьянинг фаолияти самарадорлиги: 86 дан 100 баллгача – “намунали”; 71 дан 85 баллгача – “яхши”; 56 дан 70 баллгача – “қониқарли”; 55 баллгача – “қониқарсиз” деб баҳоланади) Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси ва раис ўринбосарлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди, Қорақалпоғистон Республикаси суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судлари раислари ва раис ўринбосарларининг фаолияти самарадорлиги шу ҳудуд, суд ва ихтисосликда ишлаётган судьялар рейтинг балининг ўртача миқдори ҳисобида баҳоланади. Суд раислари ўзлари раҳбарлик қилаётган суд ва ҳудуддаги судьяларнинг фаолияти самарадорлигини баҳолаш рейтинг кўрсаткичлари билан танишиб боришлари мумкин. Бу ўз навбатида суд раисларининг масъулиятини ошириб, ҳар бир суд ва ҳар бир ҳудуд рейтингини аниқлашга имкон беради. Судьялар Кенгашнинг ахборот тизимида рўйхатдан ўтиб, ўзининг фаолиятини баҳолаш рейтинг натижаси, жумладан, умумлаштирилган маълумотларни кўрсатувчи титул варағи ҳамда ҳар бир мезон бўйича дастурга киритилган маълумотлар билан танишиб бориши мумкин. Бу судьяга ўз фаолиятини танқидий таҳлил қилиб, хато ва камчиликлари устидан ишлашга имкон беради. Судьялар олий кенгаши судьялик, айниқса, раҳбарлик лавозимларига тайинлашда муқобил номзодларнинг рейтинг кўрсаткичларини инобатга олган хулоса қилишга имкон беради. Йил якуни бўйича энг юқори рейтинг кўрсаткичига эга судьялар “Ибратли судья” мукофоти билан тақдирланади. Судьялар фаолияти самарадорлигини электрон рейтинг баҳолаш миллий тизими халқаро ташкилотлар ҳамда хорижий давлатлар мутахассислари томонидан юқори эътироф этилмоқда. Судьялар олий кенгаши томонидан ишлаб чиқилган мазкур электрон рейтинг баҳолаш миллий тизими сунъий интеллект технологияси ҳисобланадими? (Маълумот учун:Сунъий интеллект – маълумотларни тўплаб, муайян қоидаларга риоя қилган ҳолда таҳлил қилиб, инсон омилисиз ва аралашувисиз сўровларга жавоб берадиган ва маълумот берадиган компьютер дастури) Электрон рейтинг баҳолаш миллий тизими қайд этилган белгиларга кўра, сунъий интеллект технологияси ҳисобланади: Маълумот тўплаш: Дастурга баҳолаш мезонлари бўйича маълумотлар киритилади. Яъни бекор қилинган ёки ўзгартирилган суд қарорлари, қарорни чиқарган судьялар, судьяга нисбатан ўтказилган хизмат текшируви ва интизомий жавобгарликка тортилганлиги тўғрисида маълумотлар, чет тилини билишини тасдиқловчи ҳужжатлар, иш ҳажми тўғрисида статистик маълумотлар киритилади. Муайян қоидаларга риоя қилган ҳолда маълумотларни таҳлил қилиш: Дастурга киритилган маълумотлар муайян қоидалар, яъни жарима баллари, баҳолаш мезонлари бўйича рағбатлантириш балларини инобатга олган ҳолда рейтинг кўрсаткичи шакллантирилади. Инсон омилисиз ва аралашувисиз сўровларга жавоб берадиган ва маълумот бериш: Судьяларнинг рейтинг кўрсаткичлари бўйича фильтр қилиш, яъни турли хил сўровлар бериш имконияти мавжудлиги, ҳудудлар кесимида, судлар кесимида ва суд ихтисослиги кесимида судьялар кўрсаткичлари рўйхатини шакллантириш, уларнинг рейтинг кўрсаткичи титул варағининг автоматик тарзда шаклланилиши, рейтинг кўрсаткичи энг яхши ва қониқарсиз бўлган судьялар рўйхати шакллантирилади. Юқорида қайд этилган белгиларга кўра, электрон рейтинг баҳолаш миллий тизими, тўлиқ ва кучли бўлмаса-да, шартли равишда сунъий интеллект ҳисобланади. Электрон рейтинг баҳолаш миллий тизимини ҳақиқий сунъий интеллект технологиясига айлантириш учун қуйидагилар таклиф этилади: Дастурни Олий суднинг ахборот тизимига интеграция қилиш орқали маълумотлар алмашинувини йўлга қўйиш. Бунда Дастурга маълумот масъул ходим томонидан киритилмасдан, тўғридан-тўғри Олий суд ахборот тизимидан олинади. Суд қарори тўғри расмийлаштирилганлиги, матнда хато бўлмаслиги ёки асослантириб ёзилганлиги ҳам унинг сифатини белгилайди, лекин бу сифатни инсон омилисиз баҳолаш қийин. Бу борада сунъий интеллект технологияларини қўллаш орқали суд қарори матни ва тузилмасини махсус дастурда текшириб, хато ва камчиликларини аниқлаш ва баҳолаш мумкин. Дастурга тегишли қоидаларни киритган ҳолда суд қарорининг бекор қилиниши ёки ўзгартирилишида судьянинг айби йўқлигини автоматик тарзда аниқлаш ва баҳолашда инобатга олинмаслигини таъминлаш. Бекор қилинган ёки ўзгартирилган суд қарори бўйича иш тоифасининг мураккаблигига қараб жарима балларини белгилаш. Яъни оғир тоифадаги ишлар бўйича жарима балини камайтириш, қисқа вақт ичида бир тоифада бир нечта суд қарорлари бекор қилинган ёки ўзгартирилганда жарима балини умумлаштириб ҳисоблаш. Судьянинг рейтинг кўрсаткичидан келиб чиқиб аниқланган хато ва камчиликлар билан ишлаш бўйича индивидуал чора-тадбирлар режасини автоматик тарзда шакллантириш. Хуршид Содиқов, Судьялар олий кенгаши котиби
Ворислик ҳуқуқи: мавжуд заруриятларга айрим таклифлар
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармойиши (2019 йил, 5 апрель, Ф–5464-сон) билан маъқулланган “Фуқаролик қонунчилигини такомиллаштириш Концепцияси”да Фуқаролик кодекси ва бошқа фуқаролик қонун ҳужжатларидаги атама ва тушунчаларнинг ҳуқуқий маъноларини аниқ таърифлаш ва бир хилда қўллаш орқали такомиллаштириш зарурати ҳам назарда тутилган. Шундан келиб чиқилса, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг (ФК) “Ворислик ҳуқуқи”га оид айрим нормаларини такомиллаштиришга эҳтиёж бор. Аввало, “ворислик” тушунчасига таъриф бериш, фикримизча, уни қуйидагича мустаҳкамлаш зарур: “вафот этган шахс (мерос қолдирувчи) ҳуқуқ ва мажбуриятларининг (мероснинг) бошқа шахсларга (меросхўрларга) ўтиши ворислик ҳисобланади. Ворислик ҳуқуқига эга бўлган шахс, меросхўр ҳисобланади”. “Ворислик” ва “меросхўр” тушунчаларга таъриф берилиши уларнинг аниқ моҳиятини очади ва шунга оид нормаларни бир хилда тушунилишига ёрдам беради ҳамда амалиётда қўллаш ишини осонлаштиради. Бундай амалиёт МДҲ давлатлари, хусусан, Россия, Беларусь ҳамда Латвия мамлакатларида, қолаверса Чехия ФКнинг 1475-моддасида мавжуд. Фуқаролик Кодексининг 1112-моддасида ворислик асослари назарда тутилган бўлиб, унга асосан ворислик васият ва қонун бўйича амалга оширилади. Қонун бўйича ворислик васият мавжуд бўлмаса ёхуд бутун мероснинг тақдирини белгиламаса, шунингдек ФКда белгиланган бошқа ҳолларда амалга оширилиши белгилаб қўйилган. “Фуқаролик қонунчилигини такомиллаштириш Концепцияси”да “мерос шартномасига асосан меросни қабул қилиш” институти киритилиши назарда тутилаётганлиги сабабли, қайд этилган 1112-модда қуйидагича таҳрир қилиниши лозим: “Ворислик мерос хақидаги шартнома, васият ва қонун бўйича амалга оширилади. Бу асослар бир вақтнинг ўзида ҳам ҳаракат қилиши мумкин. Қонун бўйича ворислик васият мавжуд бўлмаса ёки мерос хақидаги шартнома ёхуд бутун мероснинг тақдирини белгиламаса, шунингдек ушбу Кодексда белгиланган бошқа ҳолларда амалга оширилади”. Чунки, Концепциядан келиб чиқиб, ворисликни амалга оширишнинг яна бир асоси “мерос шартномасига асосан меросни қабул қилиш” вужудга келади. Мерос шартномаси бўйича меросни қабул қилиш бошқа асосларга кўра устунликка эга бўлади”. ФКнинг 1113-моддасида “мерос таркиби” назарда тутилган бўлиб, унга асосан, мерос қолдирувчига тегишли бўлган, унинг ўлимидан кейин ҳам бекор бўлмайдиган барча ҳуқуқ ва мажбуриятлар мерос таркибига киритилган. Фикримизча, ушбу моддада “Мерос таркибига мерос қолдирувчининг унинг вафотига қадар расмийлаштирилмаган ёки вужудга келмаган мулкий ҳуқуқлари, шу жумладан уларни рўйхатдан ўтказиш ҳуқуқини расмийлаштириш учун зарур бўлган ҳуқуқлар ҳам кириши мумкин”лиги мустаҳкамлаб қўйилиши лозим. Чунки, амалиётда мулкий ҳуқуқлар ёки мол-мулк мерос қолдирувчига унинг вафотидан кейин ҳам тегишли бўлиши, мол-мулк сотиб олиб (автомототранспорт, турар жой ва бошқалар), бироқ мол-мулкни расмийлаштириш жараёни унинг вафоти сабабли амалга оширилмаган ёки якунланмаганлиги ҳолатлари учраб туради. Қонундаги бундай бўшлиқ эса меросхўрларнинг манфаатларига путур етиш эҳтимолини юзага келтиради. Шундай экан, ҳақиқатдан қабул қилинган эгалик ҳуқуқини мерос таркибига киритиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Ушбу ҳолатда низо вужудга келса, манфаатдор шахслар суд орқали мазкур ҳуқуқни ҳимоя қилиш имкониятига эга бўлади. Яна бир муҳим масала борки, у ҳам бўлса ФКнинг 1113-моддасида мерос қолдирувчининг шахси билан чамбарчас боғлиқ бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлар назарда тутилган бўлиб, булар мерос таркибига киритилмаган. Аммо айнан мана шу мерос таркибига кирмайдиган асослар қаторидан “эр (хотин)дан бири вафот этганда, уларнинг умумий биргаликдаги мол-мулкидаги улуши”га бўлган ҳуқуқ ҳам жой олиши лозим. Чунки, Оила кодексининг 37-моддасига асосан эр-хотиндан бирининг вафоти (ёки суд улардан бирини вафот этган деб эълон қилиши) оқибатида никоҳ тугайди. Иккинчидан, “Нотариат тўғрисида”ги қонуннинг 62-моддасига асосан нотариус эр-хотиннинг ёзма аризасига кўра (ҳаётлигида), улардан бирига ёки ҳар иккисига никоҳ давомида орттирилган мол-мулкига гувоҳнома беради. Эр-хотиннинг умумий биргаликдаги мол-мулкидан улуш ажратиш, уларнинг мутлақ ҳуқуқи бўлиб, фақат уларга тегишлидир. Бунга эр-хотиннинг шахси билан чамбарчас боғлиқ бўлган ҳуқуқ сифатида қараш керак. Эр-хотиннинг мулкини ажратиш уларнинг ҳуқуқи бўлиб, қонун билан мажбурий характерга эга эмас. Эр (хотин)нинг биргаликдаги мол-мулкидан улуш ажратиш уларнинг мақоми билан боғлиқ бўлиб, улардан бири вафот этган тақдирда, бу мақом тугайди. Эр-хотин ҳаётлик даврида бу ҳуқуқдан фойдаланмаганлиги, улардан бири вафот этганда, бу ҳуқуқдан бошқа меросхўрларнинг фойдаланиши мумкинлигини англатмайди. Чунки ушбу мол-мулк эр-хотиннинг умумий мулки бўлиб, бири бўлмагандагина мутлақ ҳуқуқ иккинчисига ўтиши мумкин. Эр-хотиндан бири вафот этган тақдирда ушбу мол-мулк тақдири ворислик қоидалари асосида ҳал этилади. Бундан ташқари, Фуқаролик кодексининг 1140 (1)-моддасига кўра, меросхўрнинг мероснинг бир қисмини мажбурий улуш сифатида қабул қилиб олиш ҳуқуқи унинг меросхўрларига ўтмайди, деб белгиланган. Мажбурий улуш олиш ҳуқуқига мерос қолдирувчининг меҳнатга лаёқатсиз биринчи навбатдаги меросхўрлари, шу жумладан эри ёки хотини эга бўлиши мумкин. Шунга кўра, ФКга эр (хотин)дан бири вафот этганда, уларнинг умумий никоҳи давомида орттирилган биргаликдаги мол-мулкидаги улуши (вафот этган эр ёки хотиннинг) меросхўрларига ўтмаслиги тўғрисидаги қоидани мустаҳкамлаб қўйиш лозим. Бу ўз навбатида ҳаётда учрайдиган турли амалиётига чек қўйган бўлур эди. Бунда мажбурий улуш ҳуқуқига эга бўлган меросхўр вафот этган тақдирда унга тегиши лозим бўлган улуш унинг меросхўрларига ўтмаслиги ҳақидаги қоидадаги аналогиядан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Шунингдек, ФКнинг 1117-моддасида мустаҳкамланган “мероснинг очилиш жойи”га оид норма ҳам такомиллаштирилиши лозим. Амалдаги таҳрирда “мерос қолдирувчининг охирги доимий жойи мероснинг очилиш жойи ҳисобланиши” назарда тутилган. Аммо бу қоида амалиётда турли талқинларга сабаб бўлаётганлиги инобатга олиб, мерос қолдирувчининг охирги доимий яшаш жойи бўйича уни рўйхатга олинган жойи мероснинг очилиш жойи ҳисобланиши лозим. Чунки, “Ўзбекистон Республикаси фуқаролиги тўғрисида”ги қонуннинг 5-моддасига асосан Ўзбекистон Республикасида доимий яшаш факти доимий яшаш жойи бўйича рўйхатга олинганлиги тўғрисидаги белгининг мавжудлиги билан тасдиқланади. Қолаверса, бундай таҳрир қонунни бир хилда қўллаш имкониятини яратади. Яна бир масала, ФКнинг “Меросхўрлар” деб номланган 1118-моддасида “мерос очилган пайтда тузилиб бўлган юридик шахслар” васият бўйича меросхўр бўлишлари мумкинлиги тўғрисида сўз боради. Фикримизча, юқоридаги жумла “мерос очилгунга қадар тузилиб бўлинган” жумлалар билан алмаштирилиши ва “агар мерос очилгунга қадар юридик шахслар ихтиёрий тугатилган ёки суд томонидан тугатилган деб эълон қилинган пайтдан бошлаб меросхўр бўлмасликлари” тўғрисидаги қоидалар билан тўлдирилиши керак. Бунда юридик шахсларни меросхўр сифатидаги иштирокига аниқлик киритилган ва турли талқинларни олдини олган бўлур эди. Бундай қоидага ўхшаш норма Қозоғистон Республикаси ФКининг 1044-моддасида ва Латвия Республикаси ФКнинг ворисликка оид нормаларидан жой олган. Маълумки, Ўзбекистон ФКнинг 1119-моддаси гарчи “нолойиқ меросхўрларни меросдан четлатиш”, деб аталсада, аммо бу норма меросдан четлатиш тушунчасини тўлиб очиб бермайди. Шу сабабли мазкур моддада “меросдан четлатиш деганда, мерос қолдирувчи вафот этган тақдирда, унинг хоҳиш-иродаси асосида қонун бўйича мерос олиш ҳуқуқига эга бўлган шахснинг меросхўр бўлишига тўсқинлик қилиш тушунилиши”га оид норма мустаҳкамлаши лозим. Шу билан бирга мерос қолдирувчи ўзининг охирги хоҳиш-иродасини амалга оширишига қасддан тўсқинлик қилганлар билан бир қаторда “бошқа меросхўрларни мавжудлигини билган холда яширган” ва шу орқали ўзларининг ёки ўзларига яқин шахсларнинг (ёхуд мероснинг ўзларига ёки ўзларига яқин шахсларга тегишли улуши) кўпайтирилишига имкон яратган шахслар ҳам (васиятнома бўйича ҳам, қонун бўйича ҳам) мерос олиш ҳуқуқига эга бўлмасликлари лозим. Амалиётда меросхўрларни атайин яширилиши натижасида нотариуснинг мерос гувоҳномаси ва кейинги битимлар ҳақиқий ҳисобланмаяпти. Меросхўрларга нисбатан жавобгарликни бу тарзда кучайтирилиши меросхўрлар манфаатига хизмат қилади. Қолаверса, ворисликдан четлатилган шахс (нолойиқ меросхўр) мерос таркибидан асоссиз равишда қабул қилиб олган барча мол-мулкларни қайтариб бериши шарт бўлиб ҳисобланади. Ворислик мулкини қайтариш имконияти мавжуд бўлмаса, нолойиқ меросхўр унинг ҳақиқий қийматини тўлаши лозим. Бу ҳақдаги қоида ҳам айнан шу моддада мустаҳкамлаб қўйилмоғи лозим. “Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик қонунчилигини такомиллаштириш Концепцияси”да (II бўлими 11-банд) эр-хотиннинг биргаликдаги васиятномаси ва мерос шартномасига оид қоидалар киритилиши ҳам белгиланган. Бу эса ФКнинг 1120-моддаси тубдан янгиланиб, янги таҳрирда қабул қилиниши тақазо этади. Бундан ташқари ворислик ҳуқуқи ҳақида гап кетар экан, меросни қабул қилиш институти тубдан такомиллаштирилишига ҳам эҳтиёж бор. Хусусан, ФКдан меросни қабул қилиш муддатига ёки ундан воз кечишга оид нормаларга ўз вақтида асоссиз киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар туфайли ворислик институти нормаларини қўлловчилари ва ворислик ҳуқуқи субъектларига қатор ноқулайликлар юзага келтирмоқда. Меросни қабул қилиб олишни таъминлаш мақсадида ФКга меросни қабул қилиб олиш, унинг тартиби, усуллари ва муддатлари, шунингдек белгиланган муддатларда ёки ундан сўнг меросни қабул қилиб олиш масаласини ҳал қилишда муҳим ҳисобланган меросни амалда қабул қилишга оид қоидаларни киритиш жудаям муҳим масала ҳисобланади. ФКда меросни қабул қилиб олиш усулларинининг мавжуд эмаслиги ўзига тегишли мерос улушини қабул қилиб олишни хоҳламайдиган ва ундан воз ҳам кечмайдиган, маълум вақт ўтгандан сўнг меросга бўлган ҳуқуқини талаб қиладиган виждонсиз меросхўрларга “кенг йўл” очади. Натижада, мероснинг маълум бир улуши очиқ ва ҳал этилмасдан қолиб кетади. Бу эса, меросни амалда қабул қилиб олган, ундан фойдаланаётган, мерос мол-мулкига харажатлар қилаётган виждонли меросхўрлар манфаатига кескин зарар етказади. Қолаверса, бу ҳолат мерос мулки ҳисобидан манфаати қаноатлантирилиши лозим бўлган кредиторларнинг турли тўсқинликка учрашига сабаб бўлмоқда. Чунки меросни қабул қилмаслик инсофсиз меросхўрга жудаям “қулай” ва “манфаатли” ҳисобланади. Фикримизча, энг асосийси, бундай ғирромликка ФК тезроқ ечим бермоғи керак. Қолаверса фуқаролик ҳуқуқи амалга оширилишининг энг муҳим тамойилларидан бири ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг ҳалол, оқилона ва адолат билан ҳаракат қилишларини тақозо этади. Илҳом Насриев, Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги Судьялар олий мактаби фуқаролик ҳуқуқи кафедраси мудири, юридик фанлар доктори, профессор
Тадбиркор аёллар билан давра суҳабти ўтказилди
Судьялар олий кенгаши ташаббуси ва “Тадбиркор аёл” халқаро ишбилармон аёллар ассоциацияси ҳамкорлигида давра суҳбати бўлиб ўтди. Судьялар олий кенгаши мутасаддилари, иқтисодий судлар судьялари, Судьялар олий мактабининг профессор-ўқитувчилари ҳамда тадбиркор аёллар иштирокида ўтган тадбирда хусусий мулкни ҳар томонлама ҳимоя қилиш, ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳатидан яхшилаш ҳамда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ва қонуний манфаатлари ҳимояси, бу борада қабул қилинган қонун ҳужжатлари, уларда акс этган нормаларнинг мазмун-моҳияти хусусида сўз юритилди. Шунингдек, иқтисодий низоларнинг келиб чиқиш сабаблари, уларнинг олдини олиш, судлар мурожаат қилиш тартиби, бу борада юзага келаётган айрим муаммолар ва уларнинг ҳуқуқий ечимларига алоҳида эътибор қаратилди. Тадбиркор аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилишда “Тадбиркор аёл” халқаро ишбилармон аёллар Ассоциациянинг вазифа ва ваколатлари, ушбу тузилмага аъзо ишбилармон хотин-қизлар фаолиятида дуч келинаётган айрим ҳуқуқий муаммолар ҳам ўртага ташланди. Қизғин ўтган савол-жавоблар жараёнида тадбиркорлик субъектлари фаолияти ҳуқуқий асосларини янада мустаҳкамланиш, суд амалиёти, қонун ҳужжатларини амалиётга тадбиқ этишдаги айрим қийинчиликлар, шундан келиб чиқиб, ҳуқуқий ҳужжатларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш эҳтиёжи, аҳолининг ҳуқуқий саводхонлик даражасини ошириш, иқтисодий судларга тааллуқли ишлар доирасига доир масалалар муҳокама ҳам қилинди. Тадбир доирасида Кенгаш ташаббуси билан чоп этилган “Тадбиркорлар ҳуқуқи суд ҳимоясида” ҳамда “Иқтисодий судларга мурожаат қилиш тартиби” номли амалий қўлланмаларнинг кичик тақдимоти ҳам ўтказилди. Таъкидландики, мазкур қўлланмалар нафақат иқтисодий суд судьялари, суд ходимлари, судьялик лавозимига номзодлар ва юридик хизмат ходимлари, балки тадбиркорлик субъектлари, шу жумладан, тадбиркор аёллар учун ҳам фойдали ҳуқуқий манба ҳисобланади.
Ишонч телефони
Сизда ариза, шикоят ёки таклифлар мавжудми? Судьялар олий кенгашига ишонч телефонлари орқали мурожаат қилинг!
71 200-26-00 ёки 1190