Бир пайтлар биз ишонмаган инсон ҳуқуқлари, унинг қадрини юксалтириш борасидаги суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар давлат сиёсатининг устувор вазифасига айланди. Эндиликда “қонун устувор”, “одил судлов” тушунчалари билан бирга “адолат” сўзи, тушунчаси ҳам тилга олинмоқда. Бугун Конституциявий ҳамда фуқаролик ҳуқуқининг муҳим тамойилларидан бўлган адолат ва одиллик тамойиллари суд қарорларида ҳам қайд этилмоқда. Қонун (норма) ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш ҳамда суд амалиёти борасидаги ислоҳотлар тизимли равишда, прогрессив кўринишда давом эттирилиб, ортга қайтмас жараёнга айланади. Судда аввало, қонун ва қонун устуворлиги адолатдир. Бу аксиома. Судларнинг қарори қонуний ҳамда қонун нормасига асосланган бўлиши шарт. Шундагина қонун устуворлиги, қонунийлик, қонун олдида тенглик таъминланади. Аммо яна бир мунозарали мушоҳадаки, буни ҳазм қилиш доим ҳам осон бўлавермайди. Бунинг учун креатив ёндашув, янгича фикрлаш, демократик – халқпарвар қонунлар асосида яшашга ўрганиш даркор. Эски жамият қобиғидан чиқиб кетишга журъат топа билиш, инсон азиз, адолат эса олий қадрият деб қарашга, шундай фикрловчиларнинг фикрига кўникиш учун киши ўзида журъат топа билишига тўғри келади. “Давлат божи тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 19-моддаси саккизинчи қисмига кўра, даъвогар томонидан даъво талаблари камайтирилган тақдирда, тўланган давлат божи қайта ҳисоблаб чиқилмайди. Тўққизинчи қисмида эса, даъво суммаси кўпайтирилган тақдирда, давлат божининг етишмаётган суммаси даъвонинг кўпайтирилган суммасига мувофиқ тўланади, деб белгиланган. Энди мушоҳада қилайлик: битта модданинг иккита қисмида адолат тамойили нечоғи акс этган? Яъни, даъво суммаси кўпайтирилган тақдирда, давлат божининг етишмаётган суммаси даъвонинг кўпайтирилган суммасига мувофиқ даъвогар томонидан тўланади, даъво талаби камайтирилса эса, тўланган давлат божи қайта ҳисоблаб чиқилмайди, яъни даъвонинг камайтирилган қисми бўйича ҳам давлат божи даъвогар зиммасида қолади?! Демак, ушбу мисол доирасида иқтисодий суд адолат устувор даргоҳ бўлиши учун “Давлат божи тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 19-моддаси саккизинчи қисмидаги, “чиқилмайди”,- деган сўздан “м” ва “й” ҳарфларини олиб ташлаб, “чиқилади” шаклида ўзгартиб қўйиш”; вгар қонун ижодкорлиги юридик техник жиҳатдан тўғри бўлсин десак, “Давлат божи тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 18-моддаси биринчи қисмини қўйидаги 16- банд шаклида тўлдиришга (“16. Даъво талаблари камайтирилган тақдирда; “Давлат божи тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 19-моддаси саккизинчи қисмини чиқариб ташлаш” ) эҳтиёж бордай. Бу нима беради дейсизми? Аввало, ушбу норманинг адолатли норма бўлишини таъминлайди. Негаки, ҳар бир ҳуқуқий ёки қонун нормаси қонун бўлиши билан бирга унда албатта, адолат тамойили бўлиши муҳимдир. Шу асосда ушбу таклиф “давлат ғазнасига тушган пул қайтмайди”, – деган нотўғри фикр, хулосани йўқотади. Давлат ва тадбиркорлик субъектларининг тенглигини таъминлайди, даъво талабининг мазмунан кўрилмаган қисми бўйича, яъни даъвогар томонидан “йўқ менга ортиқча даъво керакмас”,деган қисм бўйича адолатсиз бож ундиришга чек қўяди. Энди мавзунинг “иқтисодий судда қонун асос” деган қисмига оид яна бир мисолга эътибор қаратайлик. Ўзбекистон Республикаси ИПК 3-моддасига кўра, ҳар қандай манфаатдор шахс ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун иқтисодий судга (судга) ушбу Кодексда белгиланган тартибда мурожаат қилишга ҳақлидир. Шу кодекснинг 148-моддасида иқтисодий судларда, манфаатдор шахсларнинг, прокурорнинг, давлат органлари ва бошқа шахслар, юридик шахслар ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини, субъектларига нисбатан даъво билан чиқиши мумкин, деган таклифларни қонунчилик ташаббуси субъектларига бериб кўрарсиз, агар шундай бўлса, бу таклифга қўшиламан. Негаки, бирор низоси мавжуд бўлган тадбиркорларга, уларнинг у ёки бу шартномадан келиб чиққан ҳуқуқий муносабатларини ечими жараёнида муросаю-мадорага чақириш, оғирини енгил қилиш учун тўғри йўл кўрсатиш, уларнинг қимматли вақти ҳамда осон топилмаган маблағини тежаш кўникмаларини шакллантиришга ўргатиш, шартномалар – бу улар ўртасида имзоланган қонун эканлигини уқтириш, низоларни судгача ҳал этишга кенг чорлаш нафақат ваколатли ташкилотлар, уюшма ва бирлашмалар вазифаси балки, бозор иқтисодиётига асосланган тамойиллар амалда бўлган ҳар бир давлат ва жамиятнинг функцияларидан бири, яъни бу барчамизнинг масъулиятимиздир. Мақсадимиз ҳам айнан тенг ҳуқуқли тадбиркорлик субъектларидан бирига аъзолик бадали тўлаганлиги боис иккинчиси олдида (судларга мурожаат қилишда) имтиёзли ё афзалроқ ҳуқуқ ва шароит қилиб қўйиш – бу адолат тамойилларига кўп ҳам мос келавермаслигига чуқур таҳлил ва асосларга таянган, ҳақли ҳамда бунга эҳтиёж сезаётган эътиборни қаратишдир. Табиийки, баъзан қонунлар ва адолатни теппа-тенг қўллаб бўлмайди. Баъзи бир қонунлар ёки уларнинг айрим нормаларида адолат тамойили бир оз чекиниб қолиши ҳам эҳтимолдан ҳоли эмас. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20-моддасида инсоннинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиздир ҳамда улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишга ҳеч ким ҳақли эмас, дейилган. Нуриддин Муродов, Сариосиё туманлараро иқтисодий суди раиси (Манба: Uza. uz)
Аччиқ ё нордондир, адвокат-блогернинг ёзганларини ёппасига инкор қилиш қийин. Дарҳақиқат, Тошкент шаҳар судининг фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъатида суд мажлислари вақтида бошланмаслик ҳолатлари бор. Бунинг сабаблари, муаллиф таъкид этганидек, биргина иш ҳажмига боғлиқ эмас. Тўғри, айни омилнинг таъсири алоҳида, бироқ тарафлардан бирининг белгиланган вақтда судда ҳозир бўлмаслиги ёки бир суд мажлисининг (объектив сабабларига кўра) мўлжалдагидан узоқроқ давом этиши ва унинг кейингисига таъсири каби бир қанча бошқа сабабларни ҳам эътибордан соқит қилиб бўлмайди. Ишларни тўғри ташкил қилишга қанчалар ҳаракат қилинмасин, суд мажлиси қанча вақт давом этишига немисча ҳисобни жорий қилиш иложсиз экани амалиётдан маълум. Аммо бу – судья (судлов ҳайъати) ишни хоҳланганича бошқа кунга қолдириши мумкинлигини билдирмайди. Чунки, қонунда ишларни судда кўриб чиқилишининг аниқ муддатлари белгиланган. Муддат бузилиши эса судьяга нисбатан интизомий чора қўллаш эҳтимолини келтириб чиқаради. Яъники, ишларни вақтида ўтказиб, белгиланган муддатда якунига етказиш биринчи навбатда судьянинг ўзи учун муҳим. Ушбу муносабат билан суд мажлислари вақтида ўтказилмаслиги оқлаш учун ёзилаётгани йўқ. Бу борада муаммо йўқми? Бор. Уларнинг ечими учун реал чоралар кўрилмоқдами? Ҳа! Буни муаллифнинг ўзи ижтимоий тармоқдаги кейинги чиқишида билвосита эътироф этиб ўтибди. Аммо бунгача судьяларга “Ачинайми ё танқид қилайми?” дейдики, бунинг замиридаги бироз тушуниш ва бироз куйинишни эътироф этамиз. Саволдан келиб чиқилса, танқид қилиш – ҳуқуқингиз, асосли бўлса, бош устига. Аммо суд учун шафқат эмас, тармоқда бонг уришдан аввал ҳолатни янада теран тушуниш ва (лозим топилса) бошқаларга ҳам тушунтириш муҳимроқ. Чунки, бугунга келиб, ахборот қуролга айланиб бўлган. Дейлик, маълум сабабларга кўра бошқа кунга қолдирилган суд мажлисини “чала-чулпа ва сифатсиз суд бўлди” қабилида талқин қилиниши жамоатчиликда ҳали ниҳоясига етмаган суд иши бўйича аввалдан муайян тасаввур ва судьяларга нисбатан асоссиз шубҳалар пайдо қилиши мумкин. Ваҳоланки, суд мажлиси бошқа кунга қолдирилгани “суд сифатсиз бўлгани”ни билдирмайди, сифат - қабул қилинган суд ҳужжатига қараб белгиланади. Бу борада Тошкент шаҳар суди фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати фаолиятини тармоқларда ёзилаётганидай “қўрқинчли” деб бўлмас. Ўтган тўққиз ойда ушбу суднинг апелляция, кассация ва тафтиш инстанцияларида кўрилган жами уч минг уч юздан ортиқ ишларнинг 0,2 фоизи (8 та суд ҳужжати) Олий судда ўзгартирилган ёки бекор қилган. Бунга изоҳ шарт эмас, фақат таъкид шартки, айни рақам суд ишларига Кенгаш баҳоси эмас, балки ахборот тариқасида келтирилмоқда. Судьялар олий кенгаши матбуот хизмати
Адвокат Шамсиддиновнинг суд натижасидан мамнунлигини, мамнунлиги баробарида Тошкент шаҳар маъмурий суди тафтиш инстанцияси аъзоларига қилган лутфини тушуниш мумкин. Унинг ўзи тараф сифатида иштирок этган иш якуни бўйича қабул қилинган суд ҳужжатини “суд тизимидаги мустақиллик ва холислик принципларининг амалга оширилишига ёрқин мисол” дейишида ҳам хурсандлиги яққол кўринади. Муҳтарам адвокат таассуротларини бироз ҳаяжон билан ижтимоий тармоқ орқали ўртоқлашар экан, бўлиб ўтган воқеликни “Қарға қарғанинг кўзини чўқиди” (?!) дейдики, унинг бундай ўхшамаган “ўхшатиши” суд ва судьялар шаънига айтган лутф-у эътирофидаги самимиятни йўққа чиқарибди. Ўрта бўғин судларида ишлар кўриб чиқилишига оид тартиб, хусусан, тафтиш инстанцияси жорий этилгани бўйича баҳс-мунозаралар йўқ эмас. Баҳс-мунозараларда апелляция ёки кассация суд инстанциясида қабул қилинган суд ҳужжатлари тафтиш тартибида холис кўриб чиқилишига шубҳалар билдирилгани ҳам рост. Ўрта бўғин судларида тафтиш инстанцияси жорий этилганига ҳали бир йил тўлгани йўқ, ўтаётган вақт баҳс-мунозараларда айтилган фикрлар нечоғли тўғри ёки нотўғри эканига тобора ойдинлик киритиб бормоқда. Жорий тартибда ишлар холис ва қонуний кўрилишига шубҳа билдирганлар ўз фикрларини ўта қўпол тарзда “Қарға қарғанинг кўзини чўқимайди”, дея асослашга уринган бўлса, бундай қарашлар асоссиз эканини амалда ва ўз амалиётида кўрган адвокатнинг “йўқ, чўқир экан” (?!), дея бонг уриши на оддий одоб меъёри, на касб этикасига тўғри келади?! Ваҳолангки, апелляция ёки кассация инстнцияларида қабул қилинган айрим суд қарорлари тафтиш тартибида кўрилганида ўзгартирилаётгани ёки бекор қилинаётгани ноёб ҳодиса эмас. Ушбу муносабатни оғиздан чиққанини ёқага ёпиштириш ёки “судларни мақтаб ҳам балога қолишми?” қабилида тушунмаслик сўралади. Ким нима демасин, судлар ҳақида, судьялар ҳақида қандай фикр айтмасин (айниқса ҳуқуқшунос), сўзни ҳис қилиши ва касб этикасига риоя этиши керак. Акс ҳолда, баланд пардаларда айтилган эътирофнинг самимийлигига путур етиб, отга урилган тўқимдек хунук ва ёқимсиз кўринади. Судьялар олий кенгаши матбуот хизмати