Янгиликлар
Рақамлаштириш: халқаро талаблар, таклиф ва имкониятлар
Замонавий халқаро ҳуқуқда чет эл судлари ва арбитражларининг қарорларини тан олиш ва ижрога қаратиш институти алоҳида аҳамият касб этади. Иқтисодиётнинг глобаллашуви, трансчегаравий инвестицияларнинг ўсиши ҳамда халқаро савдонинг фаоллашуви аниқ ҳуқуқий ва самарали механизм талаб қилади. Суд тизимлари рақамлаштирилаётгани ушбу жараёнга электрон ҳужжат айланиши, онлайн суд иши юритиш, блокчейн технологиялари ва смарт-шартномалар каби янги элементлар олиб кирмоқда. Ушбу инновациялар суд ва бошқа ҳуқуқий институтлар қарорлари ижроси масаласида ёндашувларни ўзгартирмоқда. Ўзгаришлар янги имкониятлар билан бирга айрим муаммолар келтириб чиқараётгани ҳам бор гап. Маълумки, хорижий суд ва арбитраж қарорларни тан олиш ҳуқуқий келишувлар ҳамда халқаро ва ҳудудий юрисдикция тамойиллари асосида қурилган. 1958 йилда қабул қилинган Нью-Йорк конвенцияси ва ундан кейинги кўп томонлама шартномаларда мустаҳкамланган тамойиллар арбитраж қарорлари учун универсал стандартларни яратди. Янги халқаро ташаббуслар, хусусан, 2019 йилда қабул қилинган Хорижий суд қарорларини тан олиш ва ижро этиш тўғрисидаги Гаага конвенцияси фуқаролик ва тижорат низолари учун ягона ҳуқуқий асосни шакллантиради. Рақамлаштириш халқаро ҳуқуқий тамойиллар асосида янги шароитларга мослашишни талаб қилади. Бундай талаблар биринчи навбатда электрон имзолар, низоларни онлайн ҳал қилиш (ODR), рақамли далилларни қўллаш ва, табиийки, аутентификация стандартларини уйғунлаштириш заруратини келтириб чиқаради. Масалан, электрон апостил дастури (e-APP) аллақачон ҳужжатларга ишлов бериш муддатини 70 фоиздан кўпроққа қисқартириб, ўз самарадорлигини исботлади. Европа Иттифоқи амалиёти интеграциянинг юқори даражасини кўрсатмоқда: «e-Justice Portal» ва «e-CODEX» лойиҳаси орқали трансчегаравий юридик маълумот алмашиш учун рақамли инфратузилма яратилди. Шунга ўхшаш ташаббуслар АТР доирасида (АТЭСнинг трансчегаравий махфийлик қоидалари тизими) ва ЮНСИТРАЛ фаолиятида (электрон имзо ва савдо тўғрисидаги намунавий қонунлар) ҳам ривожланмоқда. Ўзбекистонда суд тизимини рақамлаштириш фаол ислоҳ қилинмоқда. Кейинги беш йилда чет давлат қарорларини тан олиш тўғрисидаги ишлар сони 65 фоизга ошган ва уларни кўриб чиқишнинг ўртача муддати тахминан олти ойни ташкил этади, бу дунёдаги ўртача кўрсаткичлардан юқори. Давлатимиз раҳбарининг "Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги Фармони электрон одил судловни ривожлантириш, судлар, адвокатлар ва тарафлар ўртасидаги мулоқотнинг ягона рақамли платформасини яратиш, миллий тизимларни халқаро стандартлар билан интеграциялаш каби стратегик йўналишни белгилаб берди. Ушбу чора-тадбирлар суд тизимига ишончни янада мустаҳкамлаш ва мамлакатнинг инвестициявий жозибадорлигини оширишга хизмат қилади. Илмий изланишлар, шунингдек, замонавий рақамли воқеликни ҳисобга олган ҳолда "Чет давлат судлари ва арбитражларининг қарорларини тан олиш ва ижро этиш тўғрисида"ги консолидациялашган қонун зарурлигини таъкидлайди. Бундай қонун тан олинган суд қарорларининг ягона электрон реестрини яратиш, рақамли интерфейсларни жорий этиш ва электрон имзоларни уйғунлаштиришни назарда тутади. Ижобий тенденцияларга қарамай олдинда қатор ечимини кутаётган масалалар борлигини эътибордан соқит қилиб бўлмайди. Хусусан, суд ҳужжатларини тан олиш ва ижро этиш тўғрисидаги нормаларнинг турли кодекслар ва халқаро шартномаларда тарқоқ экани шулар жумласидандир. Шунингдек, ахборот хавфсизлиги ва ўзаро ишонч нуқтаи назаридан минтақавий ва халқаро миқёсда тан олинган электрон имзолар ва рақамли идентификациянинг универсал стандартига ҳам эҳтиёж мавжуд. Ҳозирги амалиёт ишларни кўриб чиқиш муддатлари давомийлиги сақланиб қолмоқда, бу эса ҳуқуқий ҳимоя самарадорлигига таъсир ўтказмай қолмайди. Юқоридагилардан келиб чиқиб, тан олинган суд қарорларининг миллий электрон реестрини ва ижрони автоматлаштириш учун низоларни онлайн ҳал қилиш ҳамда смарт-шартномаларни жорий этиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Шунингдек, Европа Иттифоқи ва МДҲ давлатлари билан электрон имзо ва идентификациялаш стандартларини уйғунлаштириш ҳамда Марказий Осиёда суд қарорларини тан олиш бўйича минтақавий платформани шакллантириш масаласи тобора долзарб аҳамият касб этмоқда. Бундан ташқари тан олиш жараёнларининг шаффофлиги ва ишончлилиги учун блокчейн технологияларидан фойдаланиш ҳам муҳокама марказида турибди. Рақамлаштириш шароитида чет давлат судлари ва арбитражларининг қарорларини тан олиш ва ижро этиш нафақат ҳуқуқий тартибга солиш масаласи, балки миллий суд тизимига ишонч, инвестициявий жозибадорлик ва халқаро ҳамкорлик омилидир. Ўзбекистон учун бу соҳада рақамли механизмларни ривожлантириш жаҳон ҳуқуқий маконига интеграциялашувни акс эттирувчи стратегик устувор йўналишга айланмоқда. Зотан, халқаро стандартлар ва рақамли технологияларни самарали бирлаштириш XXI аср талабларига жавоб берадиган қарорларни тан олиш ва ижро этишнинг замонавий экотизимини шакллантириш имконини беради. Дилмурод Каримов, Олий суд судьяси, халқаро ҳуқуқ магистри
Қаршидаги семинар ҳам муваффақиятли ўтди
Хабар қилинганидек, Қарши шаҳрида ҳам Қашқадарё вилоят судлари жиноят ишлари бўйича судьялари учун "Кибержиноятчилик: аниқлашдан суд ҳукмига қадар " мавзуида ихтисослаштирилган семинар-тренинг бўлиб ўтди. Тараққиёт шиддати ахборот технологиялари ривожи билан ўлчанмоқда. Ахборот технологиялари соҳаларидаги ихтиролар натижасида виртуал майдон ва унинг таъсири доимий равишда кенгайиб бормоқда. Ахборот маконининг мислсиз кенгайиб бораётгани тараққиётнинг ажралмас қисмига айланиши билан бирга янги – кибержиноятчиликни ҳам юзага келтирди. Кибержиноятчилик— ахборотни эгаллаш, уни ўзгартириш, йўқ қилиш ёки ахборот тизимлари ва ресурсларини ишдан чиқариш мақсадида кибермаконда дастурий таъминот ва техник воситалардан фойдаланилган ҳолда амалга ошириладиган жиноятлар йиғиндиси ҳисобланади. Бу борадаги жиноятчиликнинг олдини олиш, фош этиш, жазо муқаррарлигини ва қонун устуворлигини таъминлаш эса бугуннинг долзарб вазифасига айланди. Ўзбекистон Республикаси Одил судлов ва Ҳуқуқни муҳофаза қилиш академиялари ҳамда Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг (ЕХҲТ) Ўзбекистондаги ваколатхонаси ҳамкорлигида ташкил этилган тадбирда кибержиноятчиликнинг долзарб масалалари, рақамли далилларни тўплаш, таҳлил қилиш ва суд амалиётида баҳолашнинг ҳуқуқий асослари хусусида фикр алмашилди. Шунингдек, халқаро тажрибалар ҳамда замонавий тергов технологияларидан самарали фойдаланиш усуллари билан яқиндан таништирилди. Бундан ташқари кибержиноятчилик бўйича вазият, унга қарши курашишнинг миллий-ҳуқуқий асослари, процессуал қонунчиликнинг янада такомиллаштириш масалалари юзасидан фикр алмашилди, қатор таклифлар ўртага ташланди. Семинар-тренинг якунида иштирокчиларга сертификатлар топширилди.
"Рақамли суд” концепцияси: хорижий тажриба, миллий қонунчилик истиқболлари
Суд тизимини рақамлаштириш, замонавий ахборот технологияларини кенг жорий этиш нафақат соҳа фаолияти самарадорлигини ошириш билан бирга одил судловнинг ошкоралиги, очиқлиги ва шаффофликни таъминлаш, инсон омилини чеклаш орқали турли суиистеъмолчиликларнинг олдини олиш, энг муҳими, аҳолини судга нисбатан ишончини янада мустаҳамкалашга ҳам хизмат қилади. Давлат раҳбарининг “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони билан эса судлар фаолиятини рақамлаштириш жараёнларини янада жадаллаштириш, шунингдек, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари учун қулай шарт-шароитлар яратиш борасида устувор мақсадлар белгиланди. Фармонда «Рақамли суд» концепциясини босқичма-босқич амалга ошириш кўзда тутилганига алоҳида эътиборга молик. Бунда судга ариза беришдан олдин сунъий интеллект ёрдамида суд муҳокамасининг тахминий натижаси ҳамда сарфланадиган харажатларни шакллантириш, мурожаатларни электрон шаклда юбориш, ишда иштирок этувчи шахслар суд биносига ташриф буюрмагани ҳолда процессда масофадан иштирок этиши, тарафларга ишга доир барча материаллар билан электрон шаклда танишиш имкониятини яратиш, шунингдек, ижро варақаларини автоматик равишда ижрога юбориш, сунъий интеллект ёрдамида суд мажлиси баённомаларини реал вақт режимида матн шаклида тайёрлаш ва суд ҳужжатлари лойиҳаларини автоматик шакллантириш вазифалари белгиланди. Жорий асрда суд тизимларини рақамлаштириш давлат ҳокимиятининг модернизация қилишнинг ажралмас қисмига айланди. Дунёдаги кўпгина мамлакатларда рақамли суд (“Digital Court”) электрон платформаси жорий этилиб, суд фаолиятини автоматлаштириш, инсон омилини камайтириш ва шаффофликни таъминлашга эътибор қаратилмоқда. Масалан, Эстонияда суд тизими тўлиқ электронлаштирилган. Барча суд ҳужжатлари “e-File” тизими орқали юритилади. Судга ариза бериш, далилларни юклаш ва мажлисда иштирок этиш онлайн тарзда амалга оширилади. Фуқароларга “ID-карта” ёрдамида тизимга кириб, иш ҳолатини реал вақт режимида кузатиш имконияти яратилган. Жанубий Корея 2020 йилдан бошлаб “AI Court” лойиҳасини амалга ошириб келинмоқда. Бунда судьялар ва прокурорлар сунъий интеллект ёрдамида иш юритади, тизим ўхшаш ишлар бўйича қарорларни таҳлил қилади. Суд биноларида “smart courtroom” технологиялари жорий этилган - аудио/видео ёзувлар автоматик тарзда архивланади. Ҳиндистон, аҳоли кўплигини инобатга олиниб, дунёдаги энг йирик электрон суд платформаси – “eCourts Project”ни ишга туширган. Миллионлаб фуқаролар суд ишларини смартфон орқали кузатишади. Суд жараёнлари видеоконференция орқали ўтказилади. Ҳужжатлар давлат маълумот базалари билан интеграция қилинган. Сингапур давлатида “Paperless Justice”(қоғозсиз адлия) амалиёти жорий этилган.. Барча иштирокчилар (судья, адвокат, фуқаро) ягона тизим орқали мулоқот қилади. Суд мажлислари учун автоматик тайинлаш ва календар функциялари мавжуд. Буюк Британияда инсон омилини сақлаган “рақамли адлия” электрон тизими жорий этилган. Ушбу давлатда “Online Courts” тизими фуқаролик ишларини рақамли кўриш имконини берса-да, инсон омилини тўлиқ йўқотмаган. Сунъий интеллект фақат тавсиялар беради, суд қарорини эса судья қабул қилади. Рақамли тизимлар ҳуқуқий хато хавфини олдини олиш учун доимий мониторингдан ўтади. Илғор хориж давлатлари тажрибалари мамлакатимизда “Рақамли суд” концепцияси доирасида миллий қонунчилигимизга сунъий интеллектни суд қарорини тайёрлашда ёрдамчи восита сифатида қўллаш лозимлигини, қарор қабул қилиш ҳуқуқини судьяда қолдириш ҳақидаги қоидаларни киритиш мақсадга мувофиқлиги кўрсатади. Бундан ташқари, Ўзбекистонда аҳолининг турли ҳудудларида интернет имкониятларини фарқ қилишини инобатга олиб, мобил-қўлланма интерфейслар орқали суд тизимига кириш имкониятини кучайтириш муҳим аҳамият касб этади. Мамлакатимизда қоғозсиз иш юритиш тизими босқичма-босқич жорий этилаётгани билан бирга, ҳозирча тўлиқ амалга ошмаган. Сингапур давлатининг ягона тизим орқали мулоқотни амалга ошириш модели ҳам ижобий тажриба сифатида кўрилиши мумкин. Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, давлат раҳбарининг фармони “Рақамли суд” концепцияси ягона тизимни яратиш билан бир қаторда одил судловнинг сифати ва самарадорлигини янада оширишга, суд фаолиятини очиқлиги ва шаффофлигини таъминлашга, пировард натижада фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини тезкорлик билан ҳимоя қилишга ҳуқуқий замин яратади. Эркинжон Собиров, Одил судлов академияси ўқитувчиси, юридик фанлар бўйича фалсафа доктори (PhD)
Ишонч телефони
Сизда ариза, шикоят ёки таклифлар мавжудми? Судьялар олий кенгашига ишонч телефонлари орқали мурожаат қилинг!
71 200-26-00 ёки 1190