Янгиликлар
Тўғрилик ва адолат - судьяликнинг ўзгармас шиори
Ҳазрат Навоий “Маҳбуб ул-қулуб” (“Қалблар севгилиси”) асарида қозилар (судьялар) қандай бўлиши ҳақида шундай деганлар: “Қози қонун йўлидан бир қадам ҳам тоймаслиги – тўғри йўлдан чиқмаслиги лозим... Модомики, ҳукми элнинг моли ва жонига тааллуқли экан, қозининг шиори тўғрилик ва адолат бўлмоғи лозим”. Ушбу жумлалар битилганига беш асрдан ошгани эътиборга олинса, судьяларга нисбатан аввал ҳам, ҳозир ва келажакда ҳам қўйиладиган талаб битта экани яна бир карра ойдинлашди: қозининг шиори тўғрилик ва адолат бўлмоғи лозим”. Судьянинг адолатни таъминлаши бир фуқаронинг ҳуқуқи тикланиши дегани эмас. Бунинг замирида эл тинчлиги ва тотувлигини таъминлаш каби глобал масалалар ҳам ётади. Чунки, эл тинчлиги, юрт тараққиёти ижтимоий адолат барқарорлиги билан чамбарчас боғлиқ. Бу эса тўғридан-тўғри суд ҳокимиятининг вазифасидир. Чунки, суднинг фаолияти қонун устуворлигини, ижтимоий адолатни, фуқаролар тинчлиги ва тотувлигини таъминлашга қаратилган (“Судлар тўғрисида”ги қонун, 4-модда). Судьялар эса қонунга мувофиқ одил судловни амалга оширишга ваколат берилган шахслар бўлиб, уларнинг барчаси (туман суд судьясида то Олий суд раисигача) бир хил мақомга эгалиги сабаби ҳам шунда. Ҳар соҳа, ҳар касбнинг ўзига яраша машаққати ва масъулияти бор, албатта. Судьянинг зиммасидаги масъулият улкан залворга эга. Бежиз уларга нисбатан нафақат хизмат пайтида, ҳатто хизматдан ташқари пайтларида муайян чекловлар қўйилмаган. Негаки, судьянинг ҳатто хизматдан ташқари пайтдаги билиб-билмай қилган хатти-ҳаракати ҳам суднинг нуфузига салбий таъсир кўрсатади. Ҳар қандай жиноят, фуқаролик ёки маъмурий ҳамда иқтисодий низоларга айнан судда нуқта қўйилади, шунинг учун ҳам судьялар ўзининг холислиги, мустақиллиги ва беғаразлигига салбий таъсир кўрсатадиган хатти-ҳаракатлардан тийилиши шарт. Янги Ўзбекистон, янги давр судьядан нафақат қонунни ва уни қўллашни яхши билиш, балки юксак маънавиятга эга инсон бўлишни ҳам талаб этади. Зеро, маънавиятли инсонгина масъулиятни чуқур ҳис этади. Масъулият чуқур ҳис этилган жойда адолатга озор етмайди. Судья бирор ишни кўриб ҳукм ёки қарор чиқарар экан, қабул қилаётган суд ҳужжати инсон тақдири билан боғлиқ эканлигини доимо ёдда тутиши лозим. “Ишни бугун бўлмаса, эртага кўраман, хато қилсам, юқори суд тузатар, иш ҳажми кўп, хатоликка сабаб бор, вазифамни баҳоли кудурат бажаряпман-ку?” дея фикр юритадиган судья қаттиқ янглишади. Бу ўта масъулиятсизликдан, бошқалар тақдирига бефарқликдан далолат беради. Судья ҳар бир ишга юксак масъулият билан ёндошиши, керак бўлса, ўзини судланувчи, жабрланувчи ёки жавобгар ёинки маъмурий ҳуқуқбузарликда айбланаётган шахс ўрнига қўйиб кўриши лозим. Шундагина йўл қўйилиши мумкин бўлган хатоликлар олди олинади. Қисқаси, давлат раҳбари тўғри таъкид этганидек, танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик бугунги кунда давлат бошқаруви органларида фаолият кўрсатаётган барча инсонлар қатори судьялар фаолиятининг ҳам кундалик қоидаси бўлиб қолиши зарур. Суддаги адолат судьянинг қонуний, асосли ва адолатли қарорига боғлиқ экани тўғри. Бироқ суддаги том маънодаги адолат шу билангина чекланмайди. Суд ишларини вақтида кўриш, одамларни ортиқча овора қилмаслик, суд қарорини ўз фурсатида ижрога қаратиш каби масалалар замирида ҳам ижтимоий адолат ётади. Зеро, ишни белгиланган вақтда кўрмай бошқаларнинг вақти зое кетишига сабабчи бўлиш ўша инсонга нисбатан қилинган адолатсизлик ҳисобланади. Суд қарорини вақтида ижрога қаратишни турли сабаблар билан пайсалга солиш хусусида ҳам шундай фикр айтиш мумкин. Суд қарори чиқишининг ўзигина бузилган ҳуқуқ тикланганини англатмайди, бунинг учун у ижро қилиши лозим. Шунингдек, инсонларга адолат бугун керак. Кечиккан адолатнинг ҳам маънавий, ҳам моддий товони бор. Судьянинг олий мақомига яраша ижтимоий муҳофазаси, таъминотини таъминлаб қўйилган экан, машаққатларни мардона енгиши лозим. Судьяликнинг масъулияти ҳам, шарафи ҳам шунда эмасми? Ўн йилни қўяйлик, беш йил наридаги ҳолат қандай эди? Ҳозиргига таққосланганда ер билан осмонча десак, бироз муболаға бўлар, аммо кейинги йилларда судьяларнинг чинакам мустақиллиги таъминлаш ва ижтимоий муҳофазаси борасида тарихий ишлар амалга оширилгани айни ҳақиқат. Бугун давлат органлари фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш давлат сиёсатининг устувор йўналишига айлангани маълум. Суд ҳокимияти ҳам бундан истисно эмас. Аксинча, суд-ҳуқуқ соҳасида ўтказилаётган ислоҳотларда тизимда очиқлик ва шаффофликка алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу борада қатор ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилингани, мавжуд қонунларга зарур ўзгартиш ва қўшимчалар киритилганини таъкидлаган ҳолда давлат раҳбарининг 2020 йил 7 декабрь куни имзолаган ПФ-6127-сонли фармонини алоҳида тилга олиш шарт. Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳамда суд тизимида коррупциянинг олдини олиш самарадорлигини оширишга доир қатор чора-тадбирлар белгиланган мазкур фармон судьяларнинг мавқеини янада мустаҳкамлаш баробарида масъулиятини оширишга қаратилгани билан ҳам аҳамиятлидир. Оддий мантиқ: очиқлик ва шаффофликсиз на тизимда коррупциянинг барвақт олдини олиб бўлади, на фуқароларнинг судга нисбатан ишончини ошириш мумкин. Янги Ўзбекистон барпо этилаётган ҳозирги пайтда очиқлик, шаффофлик қатори сўз эркинлиги қанчалар муҳим бўлса, одил судловни амалга оширувчи судьяларнинг дахлсизлиги ундан кам аҳамият касб этмайди. Такрор бўлса-да, қайд этиш жоизки, ҳалоллик, холислик ва салоҳият — судья учун энг бирламчи талаблардир. Мазкур ҳислатлардан ташқари судьяда ўз ҳуқуқига нисбатан даъвогарлик ҳисси ҳам шаклланган бўлиши керак. Дахлсизлик — ҳуқуқ, демак, унинг самарали ҳимояси биринчи навбатда судьянинг ўзига боғлиқ. Унутмаслик керакки, судья ўз дахлсизлигини муҳофаза қилиш орқали бошқаларнинг ҳам ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилади. ...Сўзимизни ҳазрат Навоийдан бошлагандик. Ниҳоясида ҳам ҳазратга мурожаат этамиз:”...қози ҳукм вақтида ошнога ҳам, бегонага ҳам бир савияда бўмоғи лозим. ...Унинг билимдонлигидан ва қалби поклигидан кишилар кўнглида унга ҳурмат ва шукуҳ; ишга диққат-эътибор ва фаросат билан муносабатда бўлишидан бедиёнат-виждонсизларнинг юрагида ғам-андуҳ... (пайдо бўлмоғи) зарур...”. Холмўмин Ёдгоров, Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши раиси
Кенгаш нима дейиши мумкин?
“Telegram” мессенжеридаги “Bastion” канали мутасаддиларини ёш бола десак, даъвоси улкан: ўзларини “ҳақиқат ва адолатни ҳимоя қўрғони”, деб ҳисоблайди. Даъвосига қаралса, баъзан ёш боланинг ишини қилиб туришади-да. Куни кеча каналда навбатдаги “шов-шувли” хабар эълон қилинди: Асака тумани собиқ ҳокими М. А.га оид жиноят иши ЖИБ (жиноят ишлари бўйича) Пахтаобод туман судига келиб тушиб, иш кўриш тайинланганига қарамай “дело”ни қайтариб олибди, энди “иш” тугатилармиш... Жиддий ўрганилмаган ва текширилмаган хабар охирига “Судьялар олий кенгаши нима дейди бунга?” дея савол қўйилганидан энса қотади. Тўғри-да, Кенгаш ваколатига кирмайдиган масала хусусида нима дейиш мумкин? Ҳеч нарса. Шунга қарамай хабар бўйича жамоатчиликда нотўғри тасаввурлар пайдо бўлмаслиги учун ойдинлик киритамизки, М. А.га оид жиноят иши, хабарда қайд этилганидек, судда кўриш учун тайинлангандан кейин эмас, аксинча, судда кўриш учун тайинлангунга қадар прокуратура органи томонидан чақириб олинган. Бу қонуний жараён бўлиб, унинг тартиби “Прокуратура тўғрисида”ги қонуннинг 34-моддасида ўз аксини топган. Яна бир аниқлик: бугунда ушбу жиноят иши янгитдан жиноят ишлари бўйича Пахтаобод туман судининг иш юритувига келиб тушган, бу ҳолат хабардаги гўёки республика раҳбарлик идораси топшириғига кўра “дело энди тугатилади”, мазмунидаги гаплар ҳақиқатга тўғри келмаслигини кўрсатади. Суд иш юритувига олинган жиноят иши эса тегишли тартибда мазмунан кўриб чиқилиши ўз-ўзидан маълум. Бор гап шу. Судьялар олий кенгаши матбуот хизмати
Одил судловнинг оддий талаби
Қандай шаклда бўлмасин, судьялар фаолиятига аралашмаслик — одил судловнинг оддий талаби, аслида. Оддийлиги баробарида жиддий ҳамдир. Жиддийлиги боис судлар фаолиятига аралашувлар қонун билан тақиқлангани сабаб бунинг учун жиноий жавобгарликкача жазо чорлари белгиланган. Чунки, суд ишига ҳар қандай аралашув кимнингдир манфаатини кўзлаб амалга оширилади ва алал-оқибат адолатсизликни келтириб чиқаради. Давлатимиз раҳбари бежиз такрор ва такрор таъкид этаётгани йўқ: суд тизими мустақил бўлмас экан, жамиятимизда ривожланиш бўлмайди. Ҳақ гап. Одил судловда мағлуб томон бўлмаслиги, бунда қонун тантана қилиши, қонун олдида эса барча баробар эканининг туб моҳияти ҳам шунда. Аравани отдан аввал қўйиб бўлмаганидек, суд мустақиллиги ва судьялар дахлсизлигининг ҳуқуқий асослари ва самарали механизмларини янада такомиллаштирмай туриб, одил судловга эришмоқ маҳол. Шу боис кейинги йилларда ўтказилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотларида судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш масаласига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Судьялар олий кенгаши ташкил этилишидан тортиб, қатор ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатлар, шунингдек, «Судлар тўғрисида»ги қонун янги таҳрирда қабул қилинишигача бўлган жараёнлар бунга яққол мисол. Айниқса, давлат раҳбарининг 2020 йил 7 декабрдаги «Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳамда суд тизимида коррупциянинг олдини олиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармони бу борада алоҳида аҳамият касб этади. Мазкур фармон ижроси доирасида судьялик лавозимига тайёрлаш, уларни танлаш ва тайинлашда янги тартиблар жорий этилиши баробарида судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш, уларнинг одил судловни амалга оширишга доир фаолиятига аралашувларнинг олдини олиш масаласида ижобий натижалар кузатилаётганига кенг жамоатчилик гувоҳ. Шунга қарамасдан судлар фаолиятига турли асоссиз аралашувлар, судьяларга нисбатан турли шаклларда босим ўтказиш, шунингдек, уларга нисбатан ҳурматсизлик кўрсатиш каби салбий ҳолатлар юз бераётганидан кўз юмиб бўлмайди. Ўтган қисқа даврда Судьялар олий кенгашининг тақдимномаси асосида судлар фаолиятига аралашувлар бўйича 4 та ҳолатда айбдор шахсларга жиноий ва маъмурий жавобгарлик белгиланганлиги, халқ депутатлари маҳаллий кенгашларининг судлар мустақиллиги ва судьялар дахлсизлигига таъсир этувчи 20 га яқин қарорлари бекор қилинганлиги бунинг исботидир. Шунингдек, жорий йилнинг ўзида судьяга туҳмат ва ҳурматсизлик ҳамда суд биносидаги безорилик ҳаракатлари учун 24 нафар шахсга нисбатан маъмурий жавобгарлик, одил судловга қарши жиноят содир этганлиги учун 7 нафар шахсга нисбатан жиноий жавобгарлик чоралари кўрилганини ҳам қайд этиш ўринлидир. Гап судьялар фаолиятига аралашувлар ҳақида кетар экан, шундай ҳолатлар бор-йўқлиги изчил ўрганиш ва кечиктириб бўлмас чоралар кўришни ҳам тақазо этади. Айни шу мақсадда Судьялар олий кенгаши томонидан судьялар ўртасида ёпиқ (аноним) сўров ўтказилди. Сўров натижаларига кўра, қарийб саксон беш фоизга яқин судья фаолиятида босимларга дуч келмаётганини, 14,9 фоизи у ёки бу кўринишда ишига аралашувлар мавжудлигини билдирган. Сўров натижалари таҳлили кўрсатишича, дахлсизлигига таҳдид ёки фаолиятига аралашув юз берган ҳолатларда барча судья ҳам бу ҳақда маълум қилавермайди, арзимас ҳолат, деб ҳисоблайдиганлари ҳам йўқ эмас. Муайян ҳолатдан келиб чиқиб, бу аралашувми-йўқми, мурожаат қилсам, қандай тушунишади, дея иккиланадиганлари ҳам оз эмас экан. Буларнинг олдини олиш мақсадида, суд ишларига ҳар қандай аралашувларнинг олдини олиш борасида Судьялар олий кенгашига мурожаат қилишнинг алоҳида тартиби жорий этилди. Энди тўғридан-тўғри Кенгашга ёзма ва электрон мурожаат қилиш, шунингдек аниқ ҳолатлар бўйича Кенгаш ходимлари ёки раҳбарият билан маслаҳатлашиш имкони яратилди. Ҳалоллик, холислик ва салоҳият — судья учун энг бирламчи талаблар ҳисобланади. Мазкур хислатлардан ташқари судьяда ўз ҳуқуқига нисбатан даъвогарлик ҳисси ҳам шаклланган бўлиши керак. «Ҳақ берилмас, олинур!», дейди донишманд аждодимиз Абдулла Авлоний. Дахлсизлик — ҳуқуқ, демак, унинг самарали ҳимояси биринчи навбатда судьянинг ўзига боғлиқ. Судья ўз дахлсизлигини муҳофаза қилиш орқали бошқаларнинг ҳам ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилади. Демак, дахлсизлик ҳуқуқи — имтиёз эмас. Аксинча, масъулият. Юқоридаги айтганимиз: оддий талабнинг нақадар жиддийлигини шундан ҳам билиш мумкин. Холмўмин Ёдгоров,Судьялар олий кенгаши раиси
Ишонч телефони
Сизда ариза, шикоят ёки таклифлар мавжудми? Судьялар олий кенгашига ишонч телефонлари орқали мурожаат қилинг!
71 200-26-00 ёки 1190