Нашрлар
МАЪНАВИЙ ЗАРАРНИ ҚОПЛАШ: ҚОНУНЧИЛИК ВА АМАЛИЁТДАГИ МУАММОЛАР ТАҲЛИЛИ
Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари, унинг қонуний манфаатларини таъминлашда барча ҳуқуқ соҳалари қатори фуқаролик ҳуқуқининг ҳам муҳим ўрни бор. Жумладан, ғайриқонуний ҳаракат (ҳаракатсизлик) туфайли фуқарога етказилган маънавий зарарнинг ўрнини пул шаклида қоплаш институти ҳуқуқларни ҳимоя қилишнинг энг муҳим фуқаролик-ҳуқуқий воситаси ҳисобланади. Маънавий зарарни қоплашга оид нормалар фуқаролик қонунчилигига мамлакатимиз мустақиллиги қўлга киритганидан сўнг киритилган бўлиб, унга қадар қонун маънавий зарарни ундиришликни кўзда тутмаган. Буни эса оддий бир ҳолат билан, яъни фуқаронинг шахси шу даражада “юксак” ҳисобланганки, бу шахсга етказилган маънавий зарарни пул билан баҳолаш асло мумкин эмаслиги билан асослашга ҳаракат қилиб келинган. Бугунги кунда мафкура, сиёсат, ҳуқуқ кабиларга нисбатан қарашлар, нафақат қарашлар балки устқурма сифатида уларнинг туб моҳияти тубдан ўзгариб бориши баробарида бу соҳада моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларни янада такомиллаштириш мақсадида ривожланган давлатларнинг қонунчилиги ўрганилиб, умум эътироф этилган халқаро ҳуқуқ нормалари ва принциплар миллий қонунчилигимизга сингдирилиб, амалдаги қонун ҳужжатларида етказилган руҳий ва жисмоний азоблар учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик белгиланди. Биргина 2021 йилда фуқаролик ишлар бўйича судлар томонидан 4028 та иш кўрилган бўлса, 2022 биринчи чорагида 823 тамаънавий зарарни ундиришга оид ишлар кўриб чиқиб ҳал этилган. Аммо, шуни алоҳида таъкидлаш керакки, бугунги кунга қадар бу борада ягона суд амалиёти шаклланишига эришилмади. Бу соҳадаги қонун ҳужжатлари ва суд амалиётини ўрганиш шундан далолат бермоқдаки, маънавий зарарни ундиришни тартибга солишга қаратилган нормаларнинг такомилига етказилмаганлиги, қолаверса амалдаги қонун ҳужжатлари нормаларни турли хил талқин қилиниши оқибатида амалиётда қатор муаммоли масалалар юзага келмоқда. Айниқса, маънавий зарар миқдорини аниқлаш суд амалиётида учраб турадиган мунозарали масалалардан биридир, чунки уни аниқлашда мавжуд нормаларни қўллаш амалиёти ҳар хил. Маънавий зарар миқдорини белгилаш борасидаги суд амалиётини кўрадиган бўлсак, судлар томонидан даъвогарлар такқдим этаётган даъво аризасида маънавий зарарни қоплашни сўраган миқдордан жуда кам миқдорда қаноатлантирилаётганлигини кўришимиз мумкин. Бу жараёнга таъсир қиладиган омиллар тўғрисида гапирганда, айтиш мумкинки, бир тарафдан бу борадаги қонун ҳужжатлари такомиллашмаган, иккинчи тарафдан тегишли Олий суд Пленуми қарори қуйи судларга бу борада мукаммал тушунтириш бермаган. Шу сабабдан ҳам маънавий зарарни ундириш билан боғлиқ ягона амалиёт шаклланмаган. Амалиётни таҳлил қилишга ҳаракат қиламиз. Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси ва бошқа бу борадаги қонун ҳужжатлари маънавий зарар тушунчасига таъриф бермайди, ҳатто Олий суд Пленумининг “Маънавий зарарни қоплаш хақидаги қонунларни қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида” 2000 йил 28 апрелдаги 7-сон қарорида келтирилган таъриф ҳам мукаммал эмас. Пленум қарорига кўра, маънавий зарар деганда жабрланувчига қарши содир этилган ҳуқуқбузарлик ҳаракати (ҳаракатсизлик) оқибатида у бошидан кечирган (ўтказган) маънавий ва жисмоний (камситиш, жисмоний оғриқ, зарар кўриш, ноқулайлик ва бошқа) азоблар тушунилади. Ушбу тушунча маънавий зарар моҳиятини тўлиқ очиб бермаган. Унда “маънавий зарар”нинг иккита элементи назарда тутилган бўлиб, биринчиси, “маънавий”, иккинчиси “жисмоний” азоб тарзида ифодаланган. Фикримизча, таърифи ифодаланаётган “маънавий зарар” тушунчаси ўз ичига яна қайта “маънавий зарар”ни қамраб олмаслиги лозим. Шу сабабли тарифдаги “маънавий” сўзи “руҳий” деган сўз билан ифодаланиши зарур. Фикримизча Фуқаролик кодексининг маънавий зарарга оид 1021 ва 1022-моддалари бунга йўл қўймайди. Чунки, Фуқаролик кодексининг ўзи руҳий азоблар учун маънавий зарар ундиришни назарда тутмайди. Назарда тутмаслигининг сабаби Кодекснинг русча таҳрири 1022 –моддасидаги “нравственный” деган сўз “психическое” деб, ўзбекча таҳриридаги “маънавий” деган сўз “руҳий” деб ёзилиши лозим бўлган. Қарийб 30 йилга яқин вақт мобайнида амалда бўлиб келаётган Фуқаролик кодексига тегишли ўзгартишлар киритилмаганлиги узоқ йиллардан бери руҳий зарар учун тўлов ундирилишига йўл бермайди. Гарчи Олий суд Пленуми маънавий зарар, жумладан “яқин қариндошини йўқотиш (ўлими сабабли маънавий қайғуриш, ижтимоий ҳаётдаги фаоллигини давом эттира олмаслик, ишини йўқотиш, оилавий, тиббий сирларни ошкор қилиш, фуқароларнинг шаъни, қадр-қиммати ва ишчанлик обрўсига путур етказувчи ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумотларни тарқатиш, ҳар қандай бошқа ҳуқуқларни вақтинча чеклаш ёки улардан маҳрум қилиш...” натижасида бошидан ўтказилган бошқа касалликларда намоён бўлиши мумкинлигини назарда тутсада, аммо юқоридаги ҳолатлар шахснинг “руҳий” изтиробларида ифодаланиши мумкинлигига тўхталмайди. Чунки, қонунларимизда “руҳий” азоблар натижасида ҳам маънавий зарар етказилиши мумкинлиги назарда тутилмаган. Хорижий мамлакатлар айниқса МДҲ мамлакатлари қонунчилигида маънавий зарар айнан руҳий ва жисмоний азоблардан иборат эканлиги мустаҳкамлаб қўйилган. Иккинчидан, юқоридаги Пленум қарорининг 9-бандида Жиноят процессуал кодексининг 57-моддасига мувофиқ жабрланувчи, яъни жиноят туфайли маънавий зарар кўрган фуқаро, жиноят иш юритилиши жараёнида маънавий зарарни қоплаш ҳақида фуқаролик даъвосини қўзғатиш ҳуқуқига эга деб кўрсатилган. Фикримизча, бу йўл билан муаммо ҳал бўлгани йўқ. Чунки, бу қоида Жиноят-процессуал кодексининг нормаларига зид ҳисобланади. Чунончи ушбу Кодекснинг 56-моддасига мувофиқ, жиноят, худди шунингдек ақли норасо шахснинг жамоат учун хавфли қилмиши шахсга, корхонага, муассасага ёки ташкилотга мулкий зарар етказган деб ҳисоблаш учун далиллар бўлса, улар фуқаровий даъвогар деб эътироф этилади. Шуниндек, Кодекснинг 277-моддасида фуқаровий даъво қўзғатилган ҳолларда содир этилган қилмиш оқибатида шахсга мулкий зиён етказилган деб ҳисобласа, уни фуқаровий даъвогар деб эътироф этиш тўғрисида суриштирувчи, терговчи қарор, суд эса ажрим чиқариши белгиланган. Демак, фуқаровий даъвогар деб, мулкий зиён кўрган фуқаро тан олинади, холос. Етказилган маънавий зарарни фуқаролик даъво қўзғатиш йўли билан қоплаш имконияти мавжуд эмас. Натижада, фуқаролар томонидан маънавий зиён ундириш бўйича алоҳида тартибда фуқаролик ишлари бўйича судга даъво киритишга тўғри келади, бу эса оворагарчилик, ортиқча харажатлар ва вақт сарфланишига олиб келади. Жиноят Процессуал кодексининг 302-моддасида реабилитация этилган шахс қонунга хилоф равишда ушлаб турилгани, эҳтиёт чораси сифатида қонунга хилоф равишда қамоқда сақланганлиги, ишда айбланувчи тариқасида жалб қилинганлиги туфайли вазифасидан қонунга хилоф равишда четлаштирилганлиги натижасида унга етказилган мулкий зарарни ундириш ҳамда маънавий зиён оқибатларини бартараф этишини талаб қилиш ҳуқуқига эгалиги белгиланган. Жиноят процессуал кодексининг 309-моддасида эса, реабилитация қилинган фуқарога етказилган маънавий зиён оқибатларини бартараф қилиш тартиби белгиланган. Бундай ҳолларда, фуқарога етказилган маънавий зарар умумий фуқаролик қонунчилигида назарда тутилган тартибда қопланади. Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, Жиноят процессуал кодекси (57, 277, 290-моддалари)га жабрланувчига етказилган мулкий зарарни қоплаш имконияти берилганидек маънавий зарарни ҳам қоплаш имкониятини назарда тутувчи норма билан тегишли ўзгартириш ва қўшимча киритилиши керак, деб ҳисоблаймиз. Учинчидан, айрим хорижий мамлакатлар қонунларида маънавий зарар фақат шахсий номулкий ҳуқуқларга дахл қилинганда, фақатгина қонунда назарда тутилган ҳоллардагина мулкий ҳуқуқларга дахл қилинганда ундирилиши назарда тутилган, аммо бизда ҳам шахсий, ҳам мулкий ҳуқуқ бузилганда маънавий зарарни талаб қилиш мумкин. Аммо, Олий суд Пленуми қарорининг 13-бандида “қарз шартномасидан келиб чиққан мажбурият, пул мажбурияти бўлиб, уни бажармаганлик учун жавобгарлик Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 327-моддасида белгиланганлиги сабабли қарз олувчининг шартнома бўйича мажбуриятни бузганлиги қарз берувчининг маънавий зарарни қоплаш ҳуқуқини истисно этади”, деб кўрсатилган. Савол туғилади, бошқа турдаги шартномаларни бажарилмаслик ёхуд лозим даражада бажарилмаганлик учун маънавий зарар талаб қилиш мумкин-ми? Пленум қарори бўйича, ҳа, мумкин. Пленум қарори билан янги норма яратишга “ҳаракат” қилинган. Аммо бу ҳам ўз самарасини бермаган. Фикримизча, ёндашув шундай бўлиши керак, маънавий зарар фақат шахсий ҳуқуқларга дахл қилинганда талаб қилиниши, мулкий ҳуқуқларга дахл қилинганда эса, фақат қонунда назарда тутилган ҳоллардагина мумкин бўлмоғи керак. Тўртинчидан, Ўзбекистон Фуқаролик кодексининг 1022-моддаси маънавий зарарни асосан пул шаклида қопланишини назарда тутади. Аммо, мазкур қоидага зид равишда маънавий зарарни бошқа усулда қопланиши мумкинлигига оид нормаларни айрим қонун ҳужжатларида учратиш мумкин. Масалан, Меҳнат кодексининг 187-моддаси 2-қисмида маънавий зарар пул шаклида ёки бошқа моддий шаклда ҳамда иш берувчи ва ходим ўртасидаги келишувга мувофиқ равишда белгиланган миқдорда қопланишини кўзда тутади. Гап шундаки, маънавий зарарни қоплаш билан боғлиқ масалалар фуқаролик ҳуқуқининг предмети ҳисобланади. Шу боис бу масалага оид барча қоидалар фуқаролик кодекси принциплари ва қоидалари асосида шакллантирилиши лозим. Қолаверса, Меҳнат кодексининг 112-моддасида маънавий зарар учун тўланадиган компенсациянинг миқдори иш берувчининг хатти-ҳаракатига берилган баҳони ҳисобга олиб, суд томонидан белгиланиши назарда тутилган, аммо бу миқдор ходимнинг ойлик иш ҳақидан кам бўлиши мумкин эмас, деб белгиланган. Ушбу тартиб судларнинг маънавий зарар миқдорини оқилоналик ва адолатлилик талабларига мувофиқ белгилашга тўсқинлик қилмасдан қолмайди. Бешинчидан, қонун талабига кўра, миқдорни аниқлашда жабрланувчининг шахсий хусусиятлари инобатга олинмоғи лозим. Аммо бунга ҳар доим ҳам эътибор берилмайди. Миқдор бошқа шахсий хусусиятлар билан бир қаторда жабрланувчининг ҳиссиётига, жароҳатнинг даражасига, шахснинг жинси, жисмоний ривожланганлиги ва ўзи-ўзини баҳолашига ҳам боғлиқ бўлиши лозим. Ҳар бир фуқаронинг маънавий ва жисмоний азобга чидамлилик даражаси ҳам турлича бўлиши мумкинлигига эътибор берилиши лозим бўлади. Аммо қонун чиқарувчи маънавий зарарнинг қоплаш миқдорини аниқлашга фуқаронинг айнан қандай шахсий хусусиятлари таъсир қилишлигини аниқ кўрсатиб бермаган. Ҳозирги кунда жабрланувчига маънавий зарарни қоплаш миқдорини аниқлашда унинг моддий ҳолатини ҳам эътиборга олиниши мумкинми ёки йўқлиги масаласи муаммоли бўлиб қолмоқда. Маънавият, одоб-ахлоқ тушунчалари чуқур миллий, фалсафий, сиёсий, ҳуқуқий ва амалий хусусиятларга эга эканлиги, бир халқ, бир миллат, бир жамият ва бир шахс учун мутлақо ёт бўлган ахлоқий мезонлар бошқа халқ, миллат ва шахс учун мутлақо зид бўлиши мумкин ва ҳ.к. Бу ҳолатларга Пленум қарори тегишли тушунтиришлар бериши лозим бўлади. Олтинчидан, маънавий зарар фақатгина шахсий номулкий ҳуқуқлар ёки бошқа номоддий неъматларга дахл қилинганда етказилмасдан, балки айрим ҳолларда мутлоқ ҳуқуқлар бузилганда ҳам етказилиши мумкин (масалан, товар белгиси ғайриқонуний ўзлаштирилганда). Эсда тутиш лозимки, маънавий зарар фақат субъектив шахсий ҳуқуқлар бузилганда етказилади. Вафот этган инсоннинг шаъни, қадр-қимматига дахл қилинганда маънавий зарар етказиладими? Албатта, йўқ. Аммо субъектив ҳуқуқ соҳиби мавжуд бўлмаса ҳам субъектив ҳуқуқларга асос бўлган юридик фактлар мавжуд бўлган ҳолларда манфаатдор шахслар ўзларига, қолаверса жамият аъзоларига етказилган зарарни ундириш масаласини қўйишга ҳақли бўлиб ҳисобланадилар. Еттинчидан, Фуқаролик кодексининг 100-моддасига мувофиқ, ўзининг шаъни, қадр-қиммати ёки ишчанлик обрўсига путур етказувчи маълумотлар тарқатилган фуқаро бундай маълумотлар рад этилиши билан бир қаторда уларни тарқатиш оқибатида етказилган зарарлар ва маънавий зиённинг ўрнини қоплашни талаб қилишга ҳақлидир. Ушбу моддадаги фуқаронинг ишчанлик обрўсини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қоидаси юридик шахснинг ишчанлик обрўсини ҳимоя этишга нисбатан ҳам тегишли йўсинда татбиқ этилиши белгиланган. Ўз навбатида, Фуқаролик кодексининг 1022-моддасида маънавий зарарни қоплаш усули ва миқдори назарда тутилган бўлиб, маънавий зарарни қоплаш миқдори жабрланувчига етказилган жисмоний ва маънавий азобларнинг ҳусусиятига, шунингдек айб товон тўлашга асос бўлган ҳолларда зарар етказувчининг айби даражасига қараб суд томонидан аниқланиши назарда тутилган. Жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусияти маънавий зарар етказилган ҳақиқий ҳолатлар ва жабрланувчининг шахсий хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда суд томонидан баҳоланади. Гап шундаки, юридик шахслар жисмоний ва маънавий азобларни кечирмайди. Шу сабабли, қонунчиликда юридик шахслар фойдасига нисбатан маънавий зарарни ундириш билан боғлиқ қоидалар чиқариб ташланмоғи лозим. Хулоса қилиб айтиш керакки, судлар томонидан маънавий зарарларни ундиришга оид ишларни кўришда ягона амалиётга таянилмаяти. Бунга юқоридаги омиллар ўзининг салбий таъсирини ўтказмоқда. Фикримизча буларни бартараф қилиш мақсадида қонунчиликдаги ҳуқуқий бўшлиқларни бартараф қилиш, хусусан “маънавий зарар” тушунчасининг аниқ ҳуқуқий таърифини ишлаб чиқиш, хорижий тажрибадан келиб чиқиб, юридик шахслар томонидан маънавий зарарни қопаш билан боғлиқ қоидаларни қонун ҳужжатларидан чиқариб ташлаш, маънавий зарарни қоплаш усуллари бўйича қонун ҳужжатларидаги номувофиқликларни бартараф қилиш, маънавий зарар моддий (пул миқдори ёки бошқа мол-мулк) ва номоддий (оммани олдида шахсан узр сўраш) усуллар билан ҳам қопланишини назарда тутиш, маънавий зиённи суд тартибидан ташқари, ўзаро келишув асосида ҳам қопланиши механизмини ишлаб чиқиш, жиноят процессуал кодексини фуқаровий даъвогар сифатида жиноят оқибатида маънавий зарар кўрган жисмоний шахсларни ҳам тан олишга қаратилган ўзгартишларни киритиш, судлар учун тавсиявий характерга эга бўлган маънавий зарарни қоплашда миқдорни аниқлаш бўйича услубиётни ишлаб чиқиш зарур. Илҳом НАСРИЕВ, Ўзбекистон Республикаси Судьялар Олий олий кенгаши ҳузуридаги Судьялар олий мактаби “Фуқаролик ҳуқуқи” кафедраси мудири, юридик фанлар доктори, профессор
“РОСТ БИЛАН ЁЛҒОННИНГ ЎРТАСИ ТЎРТ ЭНЛИК”...
16-17 ёшимда пахта даласига – чопиқ, ягана, ўтоқ қилишга борар эдик. Ўшанда дугоналарим тушликда тамадди қилиш учун ул-бул нарса солинган рўмолни белига боғлаб олишса, менинг белимдаги рўмолда Ўткир Ҳошимовнинг “Икки эшик ораси” китоби бўларди. Тушлик маҳали ҳамма ўтириб тамадди қилса, мен бир чеккага ўтиб, китоб ўқирдим. Сарвара исмли дугонам: “Вой-бў, бунча китоб ўқийсан? Олим бўлармидинг, кел, бизга қўшил”, - дерди. Нуқул: “Олииимааахооонеей”, деб устимдан кулар эди. Бу қочиримлар менга таъсир қилмасди. Китобдан кўз узолмасдим. У мени ўз домига торган эди. Далага кетишда бироз чарчаб дам олгани ўтирсам ҳам дарров белимда боғланган китобни олиб, бир варағини бўлса ҳам, ўқиб олардим. Олинавериб, боғланавериб, ёзнинг иссиқ кунида китоб муқоваси бироз сийқаланиб ҳам қолувди... “Икки эшик ораси” мен мутолаа қилган китобларнинг биринчиси ҳам, охиргиси ҳам эмас. Аммо энг севиб ўқиган китобларимдан бири! Ўқиган китобларимни қайта ўқийдиган одатим бор. Ҳаммасини ҳам эмас. “Икки эшик ораси” кўнгилга урмайдиган китоб! Мен унда ўзимни топганман. Атрофимдаги, менга таниш бўлган одамларни топганман. Персонажларнинг бари менга танишдек. Қишлоғимизда Мунаввар ҳам бор эди, Музаффар, Ориф оқсоқол, Шормурод, Раъно, ҳатто Умар “закунчи” ҳам. Доим керосин ҳиди келиб турадиган “Қора амма”ни ўқиганимда, Ўткир Ҳошимов менинг момомни кўриб ёзган бўлса керак, деб ўйлаганман. Асардаги қаҳрамонларнинг ҳар бирини тушунасиз. Чунки уларнинг кечинмалари ўз тилида ҳикоя қилинган. Яхшиларининг ҳам, ёмонларининг ҳам ўз ҳақиқатлари бор. Улар кўнгилларидаги гапни фақат сизга айтаётгандек бўлади. Воқеалар гирдобидан чиқиб кетолмайсиз. Бирга яшайсиз. Бир-бирини такрорламайдиган образлар орқали инсонлар тақдири, ҳаётнинг аччиқ ва ширин томонлари, одамлар тақдирини ўзгартириб юборган воыеалар, фожиелар ҳақида содда ва равон тилда ёзилган бу асар мазмуни ҳар қайси даврда долзарб бўлиб қолиши ҳам шунда. Қалбида муҳаббат куртак отаётган ҳар бир ёш йигит-қиз бу асарни шунчаки ўқий олмайди. Қалбида ёмонликка, урушга ва унинг асоратларига нисбатан нафрати бўлганлар ҳам бу асарни шунчаки ўқий олмайди. Аслида асарнинг кульминацион нуқтаси икки севишган Мунаввар ва Музаффарнинг бир кўкракдан сут эмиб, ака-сингил бўлиб чиқиши. Лекин асарда худди шундай олий нуқта, хулоса қиладиган жойлар кўп, масалан, “Номаълум аскар Кимсан Ҳусанов ҳикояси”, “Иккинчи босқич талабаси Музаффар Шомуродовнинг “Аммам кимсан акамни таниди” деган ҳикояси... Бир сўз билан айтганда, асарда инсон ўз умри давомида яхшилик ёки ёмонлик йўлини танлаб яшаш имконига эгалиги ғояси маҳорат билан сингдирилган. “Рост билан ёлғоннинг ўртаси-тўрт энлик», деган гап бор, қизиқ, нега энди оз эмас, кўп эмас, тўрт энлик? Гап шундаки, кўз билан қулоқнинг ораси - тўрт энлик экан. Эшитганингга эмас, кўрганингга ишон... Мақсад – шу”, - деб ёзади адибнинг ўзи. Кўпинча бу китобни Ориф оқсоқолнинг ушбу сўзлари туфайли тез-тез қўлга оламан: “Одамзод юз йил умр кўрадими, минг йилми барибир ўлгиси келмайди. Минг йил яшаган бир саҳоба “Эсиз-эсиз, у эшикдан кириб бу эшикдан чиқиб кетяпман”, деган экан. Шунақа болам... Ҳеч ким ўлишни ўйламайди. Аммо Худо одамзодга умрни ўлчаб беради. Шунақаликка шунақаку, одамнинг умри неча йил яшагани билан саналмайди... Бир хил одамлар бор: у эшикдан кириб, бу эшикдан чиқиб кетаётганда қўлидан келганча савобли иш қилади. Ҳаёт деган иморатга ақалли битта ғишт қўйиб кетади. Яна бир хиллари бор: ўша иморатдан ақалли битта ғишт ўғирлаб кетгиси келади. Ўғирлаб-ку, ҳеч қаёққа боролмайди, нариги эшикка борганда бари бир ташлаб кетади. Икки эшик орасида иморатни бузгани қолади...» P.S. Дарвоқе, бир куни қишлоқдан “Бунча кўп китоб ўқийсан, олим бўлармидинг?” деб дакки берадиган дугонам қўнғироқ қилиб қолди: “Шоира, мен хато қилган эканман, ўртоқ. Китоб ўқима дейиш ўрнига, сен билан бирга мен ҳам ўқишим керак экан. Ростдан ҳам китоб ўқишда ҳикмат кўп экан. Сенга ҳавасим келади. Болаларим ҳам сенга ўхшасин, деб орзу қиламан. Мендек қийналмасин...”. Унинг самимий сўзларидан кўнглим яйрайди. Албатта китоб ўқиш керак, олим бўлиш учунгина эмас.... одамийликни сақлаб қолиш учун ҳам! Шоира Эрметова Фуқаролик ишлари бўйича Чирчиқ туманлараро суди судьяси
“Ҳалол бўлмаган одамни онгли деб бўлмайди”
(Арастунинг “Ахлоқи кабир”ини ўқиб...) Кимга қандай, аммо мен учун осон бўлмаган иш кун якунидаги китоб мутолааси яхшигина ҳордиқ ҳисобланади.Тариҳда из қолдирган буюк шахслар ҳақидаги асарларни ўқиш жон-у дилим. Ҳозиргина “Заковат дурдоналари” туркумига оид Арастунинг «Ахлоқи кабир ” асарини ўқиб чиқдим: зўр! Искандардек соҳиби салтанатга мураббийлик қилган Арасту (Аристотель) мутаффакирларнинг “устоди аввал”ли саналади. Искандар ўз устози ҳақида: “Мен Арастуни отам қатори ҳурмат қиламан, чунки падарим менга ҳаёт берган бўлса, устозим ҳаёт қадриятларини берди”, деган. Мазкур китобда Арастунинг “Поэтика”, “Ахлоқи қабир” ва “Риторика” асарлари ўрин олган. “Поэтика” асари ҳозирги замон тушунчасидаги шеъриат ҳақида эмас, унда умуминсоний нафосат, санъат қонун-қоидалари баён қилинади. Алломанинг бу асари Шарқ халқлари эстетик тафаккури ривожига катта таъсир кўрсатган. Мазкур асарга Абу Наср Форобий шарҳ битгани, ундаги фикрлардан ҳайратланган Ибн Сино алоҳида китоб ёзгани “Поэтика” қанчалар қимматли манба эканини яққол кўрсатади. Абу Наср Форобий Арастунинг кўплаб асарларига шаҳрлар бериб, уларни оммалашишига сабабчи бўлган. Шу учун ҳам Абу Наср Форобий Арастудан кейинги иккинчи муаллим – “Муаллими соний” номини олган. Ибн Сино Арастунинг “Метафизика” асарини қирқ марта ўқиган, бироқ унинг иборалари ва мазмунини тушуниш унга мураккаблик қилган. Ибн Сино Форобийнинг шарҳи орқали Арастуни тушунишга муваффақ бўлган. “Поэтика” асарида Арастунинг нутқ ҳақидаги қарашлари, хусусан, омма олдида қандай сўзлаш, унинг таъсирли бўлиши омиллари ҳақидаги фикрлари ҳурматли ҳамкасбларимизга қизиқ бўлса керак. “Тубан бўлмаган, тушунарли нутқ - қимматли нутқдир. Энг тушунарлиси, ҳамма ишлатадиган сўзлардан тузилган нутқдир. Аммо бундай нутқ тубан бўлади”, деб ёзади аллома. “Ахлоқи кабир” – ахлоқ муаммоларига доир асар. Унда “ахлоқ сиёсатнинг таркибий қисми” эканлигига урғу берилиб, шундай дейилади: “Чиндан ҳам муайян ахлоқий фазилатларга эга бўлмаган, яъни муносиб бўлмаган одам (жамоат арбоби сифатида) фаолият кўрсатиши мумкин эмас. Муносиб одам бўлмоқ – фозил бўлмоқ, демакдир”. Арастунинг ҳалоллик ҳақидаги фикрлари судья сифатида менда катта қизиқиш ўйғотди. У ҳалолликни бир неча таркибларга бўлади ва улар қаноатлилик, вазминлик, адолат ва оқиллик эканини таъкидлайди. “Ҳалол одам шундайки, -дейлади “Ахлоқи кабир”да - у қонуний олиши мумкин бўлган неъматлардан озроғига розиликдир. Шундай нарсалар борки, унда неъматларнинг тегишли миқдорини белгиланмай “шу нарсалар берилади”, деб умумий қилиб айтилган бўлади. Миқдори аниқ белгиламаётган нарсаларни олишда озроғини олишга рози бўлган одам қаноатлидир. Аммо бу – ўзининг қонуний ҳаққидан воз кечиш дегани эмас. У табиий ва ҳақиқий неъматларни олишда ўзини камситмайди, у фақат олишдагина озгинага қаноат қилади”. Яна айтади: “Ўйлаб иш қилиш, вазминлик – оқилликка алоқадор. Онгли одам қонун чиқарувчи нимани тушуриб қолдирганини, қонун белгиламаган бўлса ҳам бу иш, ҳатти – ҳаракат адолатли эканини яхши тушунган кишидир. Ҳалол бўлмаган одам онгли бўлмайди.” Арастунинг қарашлари турли замон ва маконда ўз қувватини йўқотмайди. Шу сабабли мен ҳамкасбларимга мазкур асарни ўқишни ҳам тавсия этган бўлардим. Наргиза Шарипова, жиноят ишлари бўйича Наманган туман судининг судьяси
М А Ш Қ
М А Ш Қ “Машқ” сўзи машғулотнинг негизи. “Машқ” сўзи билан “такрорлаш” сўзи бир хил ҳаракатни ифодалайди. Инсоннинг (жонли мавжудоднинг аксариятида ҳам) сезги органларидаги такрорланишлар, кейинчалик хотира (инстинкт) бўлиб муҳрланади. Наслдан наслга ўтиб келадиган хотира, уқув каби табиий қувватлар “туғма қобилият” ёки “туғма талант”, шунингдек “истеьдод” деган ибора билан луғатга киритилган. “Туғма...”лар, тенг шароитдаги бошқа тенгқур даврдошларига қараганда бир мунча қулайлик ва табиий имтиёзларга эгаликлари билан кўпинча муваффақиятларга эришадилар. Бироқ, вақтида такрорлаб, машқ қилиб турилмаса, ҳар қандай истеьдод ҳам сўниши, аксинча, машқ орқали насл-насабида алоҳида нуфузга эга эьтиборли шахс ўтмаган оддий одамдан ҳам ўша соҳа “чемпиони” чиқиши мумкин. Бошланғич синфда муаллимимиз бир шеьрни барчамизга ёдлатганини эслайман: “Биласизми жимит киши, Мумкин филни кўтариши, Агар жондан севган иши, Спорт бўлса”... ва мен шундай бўлишига ҳали-ҳануз ишонаман. Ёш қартайган сари хотиранинг ,ҳатто у туғма бўлган тақдирда ҳам сусайиб бориши табиий ҳол дейишади. Дўхтирлар бу ҳолатга ҳам машқ қилиб туришни маслаҳат беришади, алламбало қиммат-қиммат дориларни тавсия қилишади. Имом домлалар ўзларининг амру-маьруфларида кўпроқ оят ёдлашга, беш вақт намоз ўқишга ундашади. Ҳаммаси тўғри ва жуда маьқул. Менда эса яна қўшимча бошқа бир маслаҳат бор. Ҳам оддий, ҳам арзон... Бир куни телевизорда эски, оқ-қора ҳинд кинофильмини мароқ билан томоша қилдим. Фильм тугагач, чуқур хўрсиниқ билан ўрнимдан тураётганимда набирамнинг: “Бобожон, йиғлабсизми?” деган саволидан ўзимга келдим. Ҳа, мен ўзимда йўқ эдим - роппа-роса эллик беш йил ўтмишга қайтган эдим. Ишонинг, аниқ кўрдим ва тиниқ эшитдим, бўйи биздан салгина узун, ўзбекчани бузиброқ гапиргич, “Гена” исмли маллавой киночи болага ялиниб-ёлвориб қўра эшигидан киролмаганимиз, бодомча паридли девор устида ўтиришиб, қандай қийналиб кинони кўрганимиз, ўнг томонимда қайси, чап томонимда қайси жўрам ўтиргани-ю, кинолентанинг неча марта узилиб, Генани одамлар нима деб сўкишганлари, катта-матта таниш аёлларнинг девонадек бир йиғлаб, бир кулганлари шундоққина кўз олдимга келди. Шунга ўхшаш яна бир бошқа ҳолат. Қишлоқдаги ҳовлимиз бузилганда, чердакдан эски-туски нарсалар олиб тушилибди. Ўшанда, менга онам раҳматли асраб авайлаб юрган, тахтадан ясалган кичкина сандиқчани келтириб беришди. Унда менинг ўрта мактабда синфдошлар билан ёзишма кўринишида тутган хотира дафтарим ва армиядан уйга ёзган хатларим титилиб кетган бир альбомда сақланган экан. Альбом ва дафтарни варақлаб, хатларни бирма-бир ўқиб чиқиб, туйқус ўша даврга қайтиб қолганим ҳам менга ажабтовур туюлганди, ўшанда. Синфдошларим, полкдош жўраларимнинг исмлари, ҳатто, баьзиларининг фамилияларигача эсимга келди. Уларнинг шўх қилиқлари кўз олдимда гавдаланиб, овозлари жаранглаб эшитилди ҳам. Яқинда кутубхонамдан бир зарур китобни ахтараётиб, илкис қўлимга тушган Сулаймон Боқирғонийнинг “Ҳикматлар”ини қайта варақлаганимда ҳам яна ўша ҳолатга тушдим. Китобни анча йил олдин ўқиб чиққанман. Юпқа муқовали нафисгина бу китобда улуғ шоирнинг “Меьрожнома”, ”Охир замон мухаммаси” каби ҳикматлари билан бирга “Биби Марям” номли достони ҳам чоп этилган. Тик турган ҳолда китобни кўздан кечира бошладим, ва... Майданакдан Қўға қишлоғи бўйлаб, Катта Ўра дарёсига энган жойда, ниҳоятда сўлим бир, “Кўкабулоқ” деган гўша бор. У ерда онамнинг укалари, амаки акалари - тоғамлар яшайди. Бешинчидан олтинчига кўчган вақтим. Ҳар йилгидек каникулни тоғда, бобомлар кўчиб чиққич яйловда ўтказиш, тоғаларимга ем-хашак, ўтин-чўп йиғиш ва мол-ҳолларига қарашиш учун Хўжаёр бобомга эргашиб, икковимиз бир кўликка мингашиб кетаяпмиз. Бойқўрғон билан Кўкабулоқнинг ораси майда уловда чамаси тўрт соатлик йўл. Бобом (раҳматликни бутун Катта Ўрада “Вали бува” дейишарди) ғазалларни қўшиқ айтгандай хиргойи қилади: Раҳмон отлиғ раҳматингдан умидликман илоҳим, Қаҳҳор отлиғ қаҳрингдан қўрқинчликман илоҳим. Қул Сулаймон мунги бор, қайғу бирла юрар зор, Ёрлақағил ё Жаббор, жумла қулни илоҳим. Менинг тинимсиз саволларимга бобом эринмай жавоб беради. Фикримиз бир жойдан чиқмаган ҳолатлар кўп бўлади, барибир бобом мени яхши кўришини, бошқа набираларидан кўра, ҳатто ҳурмат қилишини ҳам сезар эдим, негаки, у киши, эшонбуванинг фарзандларини ҳисобга олмаганда, ёш болалардан биргина мени “сиз”лар эдилар. Момом ва У кишига қараб, уйда ота-онам ҳам шундай қилишарди. Балки, бунга, тщнғичлари бирин-кетин напойид бўлиб, омон қолганим ёки кўзимнинг ожизлиги касали билан уларни кўп қийнаб, овора қилганларим сабабдир. Йўлнинг узоқлиги бобом билан узундан узун гурунгимизга, жумладан ривоятлар, матал ва достонлар эшитишимга имконият яратди. Сўфи Оллоёрдан, Қул Аҳмаддан айтаяптилар. Икки марта такрорлаганларини мен ёдлаб олиб, ўзларига қайтариб айтиб, неча маротаба “боракалло” эшитиб, роса мазза қилиб кетаяпман. Ана, Ҳазрат Алининг оти - Дулдулнинг изи қолган Сангириза қояси остига келиб тўхтадик. Бобом эшакдан тушиб, дарё ёқасига бориб келдилар ва яккатут соясида номоз ўқий бошладилар.Мен эса ер билан битта бўлиб тўкилиб ётган катта-катта қора тутлардан тўйиб олдим. Қизиқ, бизнинг қишлоқда тут аллақачон пишиб, тугаб кетган. Бу ерда эса ҳали довуччалар ҳам бор. Мана, каникуль тугаб, дарслар ҳам бошланди. Янги тайинланган синф раҳбаримиз ёзда ким қаерда бўлгани, қандай бадиий китоблар ўқигани билан қизиқаётир. Пионер лагерларида дам олган бойвачча синфдошлар, нима еб нима ичгани ва неча кило семиришганлари ҳақида мақтанишаётир. Ҳеч қаерга чиқмаган бечора қизлар эса оғизлари очилиб эшитииб ўтиришибди. Мен тоғда кечаси айиқ боласини қидириб келиб, ўтовнинг ирганаги ёнидан искаланиб ўтиб кетгани-ю бутун овул “Ҳай-ҳай”лаб чиққани ҳақида қўшиб чатиб гапираяпман. Кейин... ҳаммани ҳайратга солиб “Ўзимиздинг қишлоқдан чиққан Сулаймон Бойқўрғоний деган шоирнинг” шеърини ёддан айтиб бераяпман. Синф раҳбаримиз мутахассислиги бўйича тил-адабиёт фани ўқитувчиси экан, яқинда Қарши пединститутини томомлаб келибди, биз билмаган кўп шоир ва ёзувчиларни “шахсан” танирмиш. “Ўвв, тўхта-тўхта, қандай шоир, қанақа Бойқўрғоний, Сулаймон Боқирғоний, дейдилар уни. У шоир асли хоразмлик, ўн иккинчи асрда яшаган, диний мистик оқимда ижод қилган клерикал адабиёт вакили. Сўфи Оллоёр деганинг ҳам худди шундай. Сен бу шеьрларни қаердан топиб ўқидинг, ўзи? Мумкин эмас, мутлақо мумкин эмас...” Бутун синф менга ачиниб қаради. Уларнинг ҳайрати ва раҳбарнинг важоҳатидан қўрқиб кетдим. Айиқ келган кечаси ҳам бунчалик бўлмаганди. Гунг бўлиб қолдим. Ахир, азиз бобомни, буважонимни буларга қандай “сотай?!” Орадан йигирма йилча вақт ўтиб, манави китобчани сотиб олган куним, қандай ҳолатда ўқиб чиққаним ярқ этиб яна эсимга келди. Ҳазрат Навоий ўзидан қарийб уч юз олдин яшаб, соф туркий тилда шеърлар ёзган, қаландарлар зикрида ижоди равганларга айланиб кетган Сулаймон Боқирғоний ҳақида ўзининг “Насойим-ул муҳаббат”ида, ул зотнинг Ҳожа Аҳмад Яссавийга мурид бўлгани, эл ичида “Ҳаким Ота” номи билан танилгани, унинг турк дунёсида катта шуҳрат қозонган шоирлигини тавсиф этганлар. Мазкур сўфий шоирнинг илк китоб кўринишидаги асарлари мамлакатимиз истиқлолидан кейингина ойдинга чиқди. “Боқирғоний, кўнглида “шавқи илоҳий ва завқи илоҳий” туғён қилган мураббий. Унинг тафаккур кучини тўғри белгилаш - тахайюл сирларини кашф этиш демак. Маълумки, ҳар қандай дин ва чинакам мистиканинг асосида “дунё ”ни тарк қилиш майллари мавжуд. Лекин бу - мавжуд оламга нафрат ёки бадбинлик ақидасини ифодаламайди. “Таркидунё”чилик, бу - руҳий машқ, олам гўзалликларининг мутлақ моҳиятига етишиш тажрибаси”, - дея изоҳ беришади нашрга тайёрловчи мунаққидлар. Китобда Ул зот ҳаётидан бир неча ривоятлар ҳам келтирилган бўлиб, мана улардан бири: “…Сулаймон мадрасага қатнаганда бошқа болаларга ўхшаб “Қуръон”ни елкасига осмасдан икки кафтида кўтариб қадам босар, таҳсил тугагач, уйига етиб олгунича мадрасага орқа ўгирмаскан. Бир кун масжид ёнида ўтирган Аҳмад Яссавий бу ҳолни кўриб, ҳушидан кетганмиш. Шундан эьтиборан Хожа “Қуръон” ўқитмоққа Уни ёнига олибди. Ўн беш ёшга киргандан сўнг эса У Яссавийга мурид бўлган экан”. Тасаввуф, дил поклиги ва Руҳ комиллигига ўргатадиган таьлимот, ундаги аксари фикрлар Нафс, Ахлоқ, Руҳ ва Ишқ ҳақида дея,- таькидлашади уламолар. Жумладан, “Нафс: Еб-ичиб тун-кун қорин тўлдирибон, Ёстуқ узра такья қилиб ётойин дер. Руҳим айтур, кошки Ҳақдин тавфиқ бўлсам, Туни куни тинмайин ёдин айтсам, Қисматдин ортуқ таом емас бўлсам, Бу дунёни йиғиб териб нетойин дер.” дейди Ҳаким Ота ўз “Ҳикматлар”ида. Мазкур китоб, ойдин хотираларимни қайта тиклади, бир зумга бўлса-да, болалигимнинг шириндан ширин дамларини ёдимга солди. Қачонлардир ўқилган китоблар такрор қараб чиқилса, инсонда хотира тикланишига ёрдам бериши мумкинлигига яна бир бор ишонтирди. Сиз ҳам, азиз ҳамкасб, ҳар хил баҳоналар билан ( кексалик, касаллик, олинган мия жароҳатлари ва ҳ.к. ) хотирангиздан нолимасдан, ўша болаликда ўқиган (агар, ўқиган бўлсангиз, албатта) китобларингизни қайта ўқиш йўли билан машқ қилинг ва хотирангизни янгиланг. Мен кўп машқ қиламан. Бу китоб илгари ҳам каминага инжа илҳом берган ва Вали бувамнинг руҳини шод этишга ундаган эди, хусусан: Сулаймон Боқирғонийга тахмис Қодиро, қудратингдан тоатликман, илоҳим, Собир отлиғ сабрингдан соғинчликман, илоҳим, Ё Карим, карамингдан кўп бурчликман, илоҳим, Раҳмон отлиғ раҳмингдан умидликман, илоҳим, Қаҳҳор отлиғ қаҳрингдан қўрқинчликман, илоҳим. Қаҳринг қуюн, бўрондек, кўнглинг кўли Қуббондек, Меҳринг мавжи уммондек, тафтинг тўби тобондек, Сеҳринг сели алвондек, кун қиёмат бўлғондек, Қаловисиз карвондек, из йитурғон сарбондек, Қулман десам ёлғондек, қулим дегил, илоҳим. Кўганлагин тўзғонни, роҳ риштасин узғонни, Тариқатни бузғонни, ўзига чоҳ қозғонни, Барчасидан безғонни, борини ютқизғонни, Афв қилғил озғонни, йўлға солғил ёзғонни, Мендек йўлсиз кезғонни йўлға солғил, илоҳим . Бу дунёнинг кунини, кўрмадим ҳеч чинини, На бўйлаюб бўйини, на энлаюб энини, Ичдим хуни-мунини, онгсармадим унини, Бўлдим қадр тўнини, солдим ғафлат тунини, Билдим қуллиқ йўлини, қабул қилғил, илоҳим. Ато эт Ҳақ васлини, машойих Дўст расмини, Тотуб дийдор завқини, туяй учмоҳ шавқини, Ўтуб дилга учқуни, тутай дарвеш машқини, Раҳмат дарё тошқуни, Ота Ҳизр тушғуни, Шибли ошиқ ишқини рўзи қилғил, илоҳим. Кўзда ёшим шашқатор, бир бандангман гуноҳкор, Кечмиш тунларим бедор, муножотда чор-ночор, Этма Ҳолимни абгор, Ўзинг қўлла, Биру бор, Қул Сулаймон мунги бор, қайғу бирла юрар зор, Ёрлақағил ё Жаббор, жумла қулни, илоҳим. Ҳол Муҳаммад ҲАСАН
Судьялар олий кенгашининг 2021 йилдаги фаолиятига оид Ахборотнома
2021 йил нафақат Судьялар олий кенгаши фаолияти, балки суд тизимида алоҳида саҳифа очилган йил сифатида тарихда қолишига шубҳа йўқ. Чунки, Давлат раҳбарининг Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳамда суд тизимида коррупциянинг олдини олиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги (2020 йил, 7 декабрь) фармони ижроси тизимда катта бурилиш ясади. Шунингдек, “Судлар тўғрисида”ги Қонун янги таҳрирда қабул қилинди, “Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши тўғрисида”ги қонунга ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Ахборотномани юклаш
Умматларга ўрнак бўлган Зот...
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар қандай ҳукмда пора берувчи ва олувчини лаънатладилар”. (Имом Аҳмад ва Имом Термизий ривояти). Савбон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам пора берувчи, пора олувчи ва уларга воситачини лаънатладилар”. Илмли, лаёқатли ва адолатни ўзига шиор қилиб олган, Аллоҳдан қўрқадиган, охиратдан умиди бор қози эса жаннатга киради. Қози дунёдаги одиллиги боис, мол-дунёни жамлай олмаса ҳам, қўша-қўша машиналари, данғиллама уйлари, жамлаган кўплаб бойликлари бўлмаса ҳам на лаънатга учрайди, на аламли дўзах оловига дучор бўлади. Аксинча, дунёдаги одиллиги қиёматда нурли минбарлар ва жаннатнинг тугамас абадий неъматларига эгалик қилишга сабабчи бўлади. Инсоният ҳаётининг роҳат-фароғатли бўлиши, ғам-ташвишли бўлмаслиги адолатли ҳукмга чамбарчас боғлиқдир. Қайси жамиятда қозилар адолатли ҳукм этадиган бўлса, ўша жойда ривожланиш, халқ фаровонлиги, юрт омонлиги, турмуш яхши бўлади. Аксинча, қайси жойдаги қозилар ноҳақ ҳукмга одатланса, у ерда порахўрлик, зулм, ҳаром-ҳариш ривожланса, у ерда яшаш азобга айланиб, ҳаёт жуда аянчли ҳолатга юз тутади. ...Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам адолатли ҳукмда умматга ўрнак бўлганлар. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: “Қурайшликларни махзумиялик ўғрилик қилган аёлнинг шаъни ташвишга солди. Улар: “У аёл ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ким гапиради?” – дейишди. Сўнгра эса: “Бунга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг маҳбублари бўлмиш Усомадан бошқа ким ҳам журъат қила олар эди?” дедилар. Усома у зот алайҳиссаломга бу ҳақида гапирди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Аллоҳ белгила ган жазолардан бирида шафоатчилик қилмоқчимисан?!” – деб айтдилар. Сўнгра туриб хутба қилиб: “Эй одамлар, албатта, сиздан олдин ўтганларнинг ҳалок бўлишлари уларнинг ичидан шарифлар ўғрилик қилишса қўйиб юбориб, заифлар ўғрилик қилса жазони қоим қилишлари сабабидан бўлган эди. Аллоҳга қасамки, агар Муҳаммаднинг қизи Фотима ўғрилик қилса ҳам, албатта, қўлини кесаман”, деб айтдилар” (Муслим ривояти). Мадинада биринчи қозилик қилган зот Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари бўлган. У зот алайҳиссалом маҳкумнинг ҳасаб, насаб, бойлик, мансаб, мусулмон, кофир эканига қарамасдан одиллик ила ҳукм қилганлар. Адолат йўлини тутаман, икки дунё саодатига эришаман деган инсонлар учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам буюк ўрнакдирлар. У зотнинг ўғирлик қилган агар менинг қизим бўлса ҳам, жазосини, албатта, бераман, деб айтишлари уммат учун танбеҳдир. Жиноятчи ўғил-қизи ёки бирон бир яқини бўлган ёхуд пора эвазига жиноятчиларни “минг” хил усул билан жазодан сақлаб қоладиган қозиларга эса ўта хавфли таҳдиддир. Буюк фотиҳ Салоҳиддин Айюбий раҳимаҳуллоҳга унинг яқинларидан бири уни алдаган одамдан шикоят қилди. Салоҳиддин Айюбий: “Агар мусулмонларда Аллоҳнинг қонуни ва адолатга асосланган ҳолда ҳукм чиқарадиган қози бўлса, мен нима ҳам қилишим мумкин, мен шариатнинг оддий бир бандасиман. Эҳтимол, одил қози (суд) сиз тарафда бўлади, эҳтимол бундай бўлмайди”, деб айтган эди. Қозилик ўта нозик ва масъулияти иш. Бу иш билан машғул бўлувчилар адолат билан иш олиб боришса, икки дунё саодатига эришади. Агар порахўрлик, таниш-билишчилик билан машғул бўлишса, бундай инсонларга дўзах ваъда қилинган. (“Судья маънавияти, одоби ва масъулияти” китобидан)
Басират кўзи
Басират кўзи Ўзининг сезиш, кўриш, таффаккур қилиш қобилиятини ишлата олган одамгина ўзлигини англашга қодир. У эридаги кейинги пайтлардаги ўзгаришлардан ҳайрон, ҳатто бироз хавотирга ҳам тушиб қолди. Ёши қирқни қоралаган, катта бир хусусий корхона эгаси бўлган эри, авваллари доим шошиб-пишиб юрар, уйда кам бўлар, вақтини кўпинча ишхонасида ва улфатлари даврасида ўтказарди. Энди эса, тез-тез уйда қолар, дам-бадам ҳаёл суриб ўтирадиган бўлиб қолди. Анчайин қўрс ва айтганидан қайтмайдиган қайсар бу одамнинг, ўз-ўзидан мулойимлашиб қолгани унга аслида маъқул эса-да "ишида бирон-бир муаммоси бормикан, ё касал-пасал бўлиб қолдимикан-а", - деган “ташвиш”билан безовталана бошлади. Энг қизиғи, бу кап-катта эркак кеча иккита оқ сичқон сотиб олиб келгани, уларни қафасга солиб соатлаб тикилиб ўтиргани уни бутунлай лол қолдирди. Эрига "Буларнинг турқи бунча совуқ, ундан кўра балиқли аквариум олганингиз яхши эмасми эди", - деганида, эри нима деди денг? "Эй, хотин, сен нимани ҳам билардинг, балиқ, гапирмайди, булар эса гапиради. Ҳам қара, булар менга ўхшайди, йўғ-э, мен уларга ўхшар эдим...", - деса борми? У кўзларини катта-катта очганча эрига қараб-қараб қўйиб, чиқиб кетди. “Бу кишига аниқ нимадир бўлган – ҳаёли жойида эмас, гаплари ҳам алмойи- жалмойи. Энди нима қилдим, ўзига бирон нима деб бўлмаса”, - деб ўйлай- ўйлай охири, эрига сир бермамиш бўлди, лекин эртадан қолдирмай бу ҳолни қайнотасига билдиришни кўнглига туйди. Ўз тадбири ўзига маъқул келди-да, эрининг телевизор кўриб ўтирганидан фойдаланиб, “Бугунги ишни эртага қўйма” деган нақлга амал қилди ва "катта" уйларига сим қоқди. Телефон гўшагини кўтарган қайнонаси билан ҳол-аҳвол сўрашиш асносида аҳволни қандай баён қилсам, дея ўйлана бошлади. Баҳона ҳам ўз-ўзидан топила қолди ва қайнонасига, “Эртага, ўтганлар хотирасига бир ис чиқариб юбормоқчийдим, шунга отам билан келиб-кетсаларингиз девдим”, - деди. Қайнонаси ҳам: “Ўзи набираларни соғиниб, ўтирибмиз, бир ўтмоқчи бўлиб тургандик, болам”, - деди. Тонг отгач, эрини ишга кузатаркан "Онам телефон қилган эдилар, бугун келишар экан. Ош дамлаб қўяман, эртароқ қайтсангиз", - деди. Ошга сабзи тўғрай туриб: “қайнота-қайнонамга қандай айтсам экан, айтганда ҳам нима дейман, гапни нимадан бошлайман”, - деган ўй билан каловлана бошлади. Сўнг, “Қайнотам синчил одам, ўзлари ўғлидаги ва уйдаги ўзгаришни сезар, яхшиси ҳеч нима демай қўя қоламан”, - деган қарорга келди ҳамда қарори ўзига ёқиб тушиб, бироз енгиллашгандай бўлди. Энди ошнинг гуручини солаверсамми-йўқми деб турганида, қайнота- қайнонаси бир қучоқ совға-саломлар билан кириб келишди. Кенг меҳмонхонага жойлашиб, набираларини суюб-эркалаш билан андармон бўлишди. У елиб-югуриб дастурхон тузатди, меҳмонларга чой қуйиб узатди ва яна ошхонасига қайтди. Ошни дамлаб, қайнота-қайнонасининг чойидан хабар олиш учун залга кирганида кўрди-ки, кичкинаси сичқонларни қафаси билан кўтариб кириб, бобосига мақтаниб турибди. Қайнотасининг авзои бузилди, лекин буни билдирмамиш бўлди. Келинига "Бу қай бирингнинг ишинг?" - дегандай бир қараш қилди. Қайнонаси эса: “Мен жуда қўрқиб кетдим, болам, буларнинг касал-пасали бўлса сенга юқиб-нетиб юрмасин, ташқарига чиқариб қўя қолгин”, - деди ва ''Бунга Сиз нима дейсиз?" - дегандай чолининг ҳолатига сер солар бўлди. Қайнотасининг: - Келин, бу сичқон боқиш ҳунари кимдан чиқди? - деган сўровига ноилож қолиб, сичқонларни эри олиб келганини айтди. Сўнг, мингдан-минг хижолат чекиб, тутила-тутила “ўғлингиз шу сичқонларга ўхшармиш, бу гапни уларнинг ўзлари айтдилар”, - дея олди. Буни эшитган қайнотаси бир дам ўйланди, "Сичқонга ўхшармикан, шунга фаҳми етган бўлса, яхши", - деб жилмайиб ҳам қўйди. Қайнона-келин бир- бирига илкис қараб олишди-да, анграйган-ча туриб қолишди. Мана хонадон соҳиби ҳам уйга қайтди. Ота Қуръон тиловот қилди, чўзма синдирилиб, келин сузиб келган ош ҳам ейилди. Дастурхон йиғиштирилиб, аччиқ чойга навбат етгач бобо, “Ўғлим, ишларинг яхши кетяптими, нима гаплар?” - деб синчков қараб қўяр бўлди. Ўғилнинг, "Ҳаммаси яхши ота, ишлаб юрибман", - деган жавобини эшитган онаси: "Сичқон муборак болам, фақат биз қариялар бу харом нарсани уйингизга олиб келганингиз, ҳамда булар менга ўхшайди, деганингизнинг маънисига дим етмай турибмиз-да?” - деди. Хотинига бир қур қараб олиб, сукутда турган ўғлига ота: Ҳа ўғлим, мен-ку ниманидир англагандайман, лекин онангиз ҳамда келинга ўзингиз тушунтирмасангиз уларнинг кўнгли тинчимайди-ёв, - деб қўйди. Ўғил ерга тикилганча сўзга кирди: Ота, шу ишхонамдаги омборда сичқон пайдо бўлиб, ҳамма жойни илма-тешик қилиб ташлади. Сичқон дегани жимитдай бўлса-да, анча ўзига пишиқ ва айёр жонивор экан. Қопқон ҳам қўйдик, биттаси тушгач, бошқаси тушмай қўйса денг – қопқонга чап беришни ўрганиб олибди. Дориланган емак қўйдик, бир иккиси заҳарланиб ўлгач, бошқалари заҳарли емакка қарамай қўйди. Ишчиларимиздан бири битта мушук топиб келтирди. Мушук ин оғзида пойлайди, бошини чиқарган ўғри сичқонни таппа босади, денг. Сичқонлар икки-уч кунда даф бўлди – ё бари мушукка ем бўлди, ёки мушукдан қўрқиб, ўзларини бошқа ёққа уриб кетди. Шундай қилиб сичконлардан қутилдик... Шундай дея туриб ўғил бироз тин олди. Кампирининг чимирилганча ўғлига оғиз жуфтлаётганини кўрган ота: “Жим-сабр қил”, - дегандай бошини чайқаб қўйди. Ўғил паст овозда даъвом этди: “Шу сичқоннинг омбордан ўғирлик қилиб кун кечиргани, бизнинг кўрган чораларимиздан баҳоли-қудрат қочгани ва охири мушукка ем бўлганини кўриб, ўйланиб қолдим... Мен ҳам нафсга берилиб, ўзимни уддабурон билиб, фойданинг кетидан кўр-кўрона қувмадимми?... Дунёда кўп нарсага енгил-елпи қараб яшаётганимни, даромадни солиқдан яшириш, қонунларга чап бериш кундалик одатимга айланганини хаёлимдан ўтказдим. Бу чора-тадбирларим шу махлуқ сичқоннинг айёрлиги каби вақтинча эканлигини, сичқон мушукка ем бўлганидек, мен ҳам ўзимни йиғиштирмасам бир кун ҳолим хароб бўлишини, қонун олдида жавобим қаттиқ бўлишини тушуниб етдим. Шундай қилиб, митти сичқон менинг тўғри хулосага келишимга сабабчи бўлди.... Бир ҳафта ўтириб, ҳамма ҳисоб-китобларимни жой-жойига қўйдим, солиқларни тўладим. Қонунга тўғри келмайдиган бор олди-берди ишларимга нуқта қўйдим. Бор, гап шу”. Ота: - Ҳа ўғлим, шундай бўлсин! Оллоҳ, ўзи меҳрибон. Тўғри йўлга соламан деса ҳеч гап эмас! Басират кўзингни бир сичқон мисолида очгани учун Ўзига минг бора шукр, - деди. Сўнг, анграйганча ўғлига қараб қолган хотини ҳамда келинига кўзи тушиб, уларга қарата, “Энди тушунгандай бўлдиларингми, унда сичқонга ҳам бир раҳмат деб қўйинглар-а,” - дея ҳазиллашган бўлди. Х. Ёдгоров
Суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар самараси 2017-2021
Ушбу рисола, Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашининг ташаббуси билан нашрга тайёрланган.Мазкур рисола Ўзбекистон Республикаси Олий суди, АҚШ Халқаро Тараққиёт Агентлиги (USAID) ва БМТ Тарраққиёт Дастурининг “Ўзбекистонда қонун устуворлиги йўлида ҳамкорлик” қўшма лойиҳаси доирасида БЕПУЛ ТАРҚАТИШ УЧУН НАШР ЭТИЛГАН. Нашр мазмуни бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий суди, АҚШ Халқаро Тараққиёт Агентлиги (USAID), АҚШ ҳукумати ва БМТ Тарраққиёт Дастурининг расмий нуқтаи назарини акс эттирмайди.Рисоланинг электрон нусхаси Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашининг www.sudyalaroliykengashi.uz ва БМТ Тарраққиёт Дастурининг www.uz.undp.org интернет сайтларида жойлаштирилган.Кўчириб олиш : Суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар самараси 2017-2021
Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши фаолиятига оид (2021 йилнинг биринчи ярми) "АХБОРОТНОМА"
Суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг ҳозирги босқичида давлатимиз раҳбарининг“Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳамда суд тизимидакоррупциянинг олдини олиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирларитўғрисида”ги Фармони (2020 йилнинг 7 декабрь, ПФ-6127-сон) туб бури-лиш ясади.Мазкур Фармон билан судьялар дахлсизлиги бузилиши ва уларнинг одилсудловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига аралашишнинг олдиниолиш бўйича ҳуқуқий тартиблар янада такомиллаштирилди.Ахборотномани юклаш: Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши фаолиятига оид (2021 йилнинг биринчи ярми)
Судьялар олий кенгашининг 2020 йилдаги фаолияти
Ахборотномада Кенгашнинг қуйидаги йўналишлар бўйича фаолияти таҳлил қилинган:- Судьялик лавозимларига номзодларни танлов асосида танлаш, энг малакали ва масъулиятли мутахассислар орасидан судьяларни тайинлаш;- Судьялар дахлсизлигини таъминлаш ва коррупцияни олдини олиш;- Судьяларни касбий тайёрлаш ва малакасини оширишни ташкил этиш;- Оммавий ахборот воситалари билан ўзаро ҳамкорлик олиб бориш;- Жисмоний ва юридик шахсларнинг судьялар томонидан одоб-ахлоқ қоидаларига риоя этилиши масалаларига доир мурожаатларини кўриб чиқиш, аҳоли билан мулоқотни йўлга қўйиш;- Кенгаш фаолиятига ахборот-коммуникация технологияларини жорий қилиш ва ахборот хавфсизлигини таъминлаш;- Суд-ҳуқуқ соҳасидаги қонунчиликни таҳлил қилиш ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш;- Халқаро-ҳуқуқий ҳамкорлик соҳасидаги ишларни мувофиқлаштириш;- Судьяларни интизомий жавобгарликка тортиш тўғрисидаги, шунингдек уларни жиноий ва маъмурий жавобгарликка тортиш учун хулоса бериш ҳақидаги масалани кўриб чиқиш;- Судьялар фаолиятини баҳолаш натижалари;- Судьялик лавозимига номзодлар ва судьяларнинг психологик портрети бўйича касбга муносиблигини баҳолаш;- Судьяларнинг одил судловни амалга оширишдаги фаолиятини рағбатлантириш;- Судьялар клубининг фаолияти. Ахборотномани юклаш: Судьялар олий кенгашининг 2020 йилдаги фаолияти бўйича Ахборотнома
Ишонч телефони
Сизда ариза, шикоят ёки таклифлар мавжудми? Судьялар олий кенгашига ишонч телефонлари орқали мурожаат қилинг!
71 200-26-00 ёки 1190