Янгиликлар
Умуммиллий вазифанинг ҳуқуқий асослари
Ўзбекистон мустақилликка эришган илк кунларданоқ коррупцияга қарши кураш соҳасида изчил давлат сиёсати олиб борилмоқда. Ушбу сиёсатнинг асосий йўналишларидан бири - суд тизимида ошкоралик ва адолатни таъминлашдир. Суд органларидаги коррупция фуқароларнинг давлатга бўлган ишончини сўндириб, инсон ҳуқуқларининг тизимли равишда бузилишига замин яратади. Шу боис судларда коррупцияга қарши курашиш давлатнинг энг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Яқинда, 2025 йил 5 март куни Президент Шавкат Мирзиёев раислигида Коррупцияга қарши курашиш бўйича Миллий кенгаш йиғилиши бўлиб ўтди. Унда олиб борилган ишлар таҳлил қилиниб, бу борадаги кейинги вазифалар белгилаб олинди. Йиғилишда Президент коррупция ислоҳотлар йўлидаги жиддий тўсиқ эканини таъкидлаб, унга олиб келадиган омилларни бартараф этишга қаратилган профилактик чора-тадбирларни кучайтириш зарурлигини қайд этди. Бундан ташқари, давлат органларида ошкоралик ва ҳисобдорликни ошириш, шунингдек, давлат хизматчилари даромадларини декларация қилиш тизимини жорий этиш масалалари муҳокама қилинди. Ушбу чора-тадбирлар фуқароларнинг суд тизими ва давлат институтларига бўлган ишончини мустаҳкамлашга қаратилган. Президент раҳбарлигида ўтказилган мазкур йиғилиш Ўзбекистоннинг коррупцияга қарши курашиш ва суд тизимида адолатни таъминлаш борасидаги изчил давлат сиёсатини амалга оширишга содиқлигини тасдиқлайди. Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон коррупцияга қарши курашиш тизимини босқичма-босқич мустаҳкамлаб, халқаро ташаббусларга қўшилиб, миллий механизмларни такомиллаштириб бормоқда. Бу йўналишдаги илк муҳим қадам мамлакатнинг халқаро муҳим битимларга қўшилиши бўлди: Трансмиллий уюшган жиноятчиликка қарши курашиш бўйича БМТ конвенцияси (2000 й.) ва БМТнинг Коррупцияга қарши курашиш конвенцияси (2003 й.). Ушбу ҳужжатлар коррупциявий ҳолатларнинг олдини олиш ва бу соҳадаги ҳуқуқий тартибга солишни кучайтиришга қаратилган комплекс чора-тадбирларни ишлаб чиқиш учун мустаҳкам асос бўлиб хизмат қилди. Бу йўлдаги яна бир муҳим босқич – 2010 йилда Ўзбекистоннинг Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилотининг (ОЭСР) Коррупцияга қарши курашиш бўйича Истанбул ҳаракатлар режасига қўшилиши бўлди. Ушбу механизмда иштирок этиш мамлакатга коррупцияга қарши ислоҳотларни мониторинг қилишнинг халқаро тизимига интеграциялаш имконини берди, шунингдек, мустақил баҳолашнинг беш босқичидан ўтиш орқали муаммоли жиҳатларни аниқлаш ва илғор тажрибаларни жорий этиш имкониятини яратди. 2017 йилда қабул қилинган “Коррупцияга қарши кураш тўғрисида“ ги қонун коррупцияга қарши сиёсатга янги суръат бахш этди. Ушбу норматив-ҳуқуқий ҳужжат коррупцияга қарши курашишнинг ҳуқуқий ва ташкилий асосларини белгилаб берувчи фундаментал ҳужжатга айланди. Қонун доирасида Республикалараро идоралараро комиссия ташкил этилди ва кейинчалик у Коррупцияга қарши курашиш бўйича Миллий кенгашга айлантирилди. Ушбу орган фақат давлат идоралари вакилларини эмас, балки фуқаролик жамияти, илмий доиралар ва бошқа мустақил тузилмалар экспертларини ҳам бирлаштирди. Бундай кўп секторли ёндашув жамоатчилик назорати механизмларини кенгайтириш, давлат органлари фаолиятининг шаффофлигини ошириш ва халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликни мустаҳкамлаш имконини берди. Бугунги кунда Ўзбекистон коррупцияга қарши стратегияни янада ривожлантириб, жараёнларни рақамлаштириш, қонунчиликни такомиллаштириш ва фуқаролик назорати механизмларини кучайтиришга алоҳида эътибор қаратмоқда. Ушбу чора-тадбирлар самарали, шаффоф ва ҳисобдор бошқарув тизимини яратишга қаратилган бўлиб, жаҳон стандартларига мос келади. Коррупцияга қарши чора-тадбирлар орасида коррупцион жиноятларни аниқлаш ва бартараф этиш бўйича ихтисослашган тузилмаларни ташкил этиш муҳим ўрин тутади. Жумладан, Бош прокуратура, Давлат хавфсизлик хизмати, Ички ишлар вазирлиги, Адлия вазирлиги ва бошқа ваколатли органларнинг роли кучайтирилди. 2021 йилда Парламентда коррупцияга қарши курашиш ва суд-ҳуқуқ масалалари бўйича қўмиталар тузилди, бу эса парламент назоратини кучайтириш имконини берди. Суд тизимидаги коррупция ҳуқуқ-тартибот соҳасидаги энг мураккаб ва нозик муаммолардан бири ҳисобланади. Жамиятнинг суд тизимига бўлган ишончи қабул қилинган қарорларнинг адолатлилиги, асослилиги ва холислигига боғлиқ. Ўзбекистонда суд фаолиятига замонавий ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш бўйича чоралар кўрилди, бу эса қарор қабул қилишда инсон омилини минималлаштиришга хизмат қилмоқда. Хусусан, 2021 йилдан бошлаб ишлар судьялар ўртасида автоматик тарзда тақсимланадиган тизим жорий этилди, бу эса айрим судьяларга таъсир ўтказиш орқали коррупцияга йўл қўйиш имкониятини йўққа чиқаради. Шунингдек, суд тизимида кадрлар сиёсати бўйича кенг кўламли ислоҳотлар бошланди. Судья лавозимига номзодларга қўйиладиган янги талаблар жорий этилди, жумладан, мажбурий психологик тест синовлари талаб қилинмоқда. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, бундай ёндашув кадрларни танлаш босқичида коррупция хавфларини аниқлаш имконини беради. Германия, Португалия, Австрия ва бошқа мамлакатларда номзодлар стрессга чидамлилик ва этикага риоя қилиш қобилияти бўйича синовлардан ўтишлари керак. Қозоғистон ва Молдова каби давлатларда эса номзодлар полиграф текширувидан ўтиши мумкин. Ўзбекистоннинг коррупцияга қарши миллий стратегияси суд-ҳуқуқ тизимидан ташқаридаги бошқа давлат институтлари, иқтисодиёт ва жамият ҳаётини қамраб олган кенг қамровли ислоҳотларга йўналтирилмоқда. 2025 йил 5 март куни бўлиб ўтган Коррупцияга қарши курашиш бўйича Миллий кенгаш йиғилишида Президент Шавкат Мирзиёев коррупцияга қарши курашишни давлат сиёсатининг ажралмас қисми сифатида белгилаб, 55 та ташаббусни илгари сурди. Жумладан, коррупцияга қарши курашиш бўйича халқаро ташкилотлар ва шериклар билан ҳамкорликни кучайтириш, GRECO ва БМТ тавсияларига мос қонунчиликни ишлаб чиқиш, коррупцион жиноятларни мустақил текшириш механизмларини яратиш ва коррупцияни фош этувчиларни ҳимоя қилиш тизимини ривожлантириш каби йўналишларга алоҳида эътибор қаратилди. Шунингдек, давлат хизматлари, соғлиқни сақлаш, таълим, ҳуқуқ-тартибот органлари ва давлат компаниялари коррупцияга қарши қаттиқ назоратга олинади. Бюджет харажатларини мониторинг қилиш, электрон тендерлар ва шартномаларни жорий этиш, инфратузилма лойиҳаларини аудит қилиш орқали шаффофликни таъминлаш режалаштирилган. Президент томонидан таклиф қилинган чора-тадбирлар шаффоф ва ҳисобдор давлат бошқарувини яратишга, фуқароларнинг давлатга бўлган ишончини мустаҳкамлашга ва Ўзбекистоннинг инвестициявий жозибадорлигини оширишга хизмат қилади. Илҳом Насриев, Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги Судьялар олий мактаби кафедра мудири, юридик фанлар доктори, профессор
Судлар мустақиллигини таъминлашнинг қиёсий-ҳуқуқий таҳлили
Мамлакатимизда судлар мустақиллигини таъминлаш муҳим масала бўлиб, коррупцияга қарши кураш тизимининг самарали ишлаши учун зарур шартлардан бири ҳисобланади. Президентимиз Коррупцияга қарши курашиш бўйича миллий кенгашнинг кенгайтирилган йиғилишида таъкидлаганидек, коррупция мамлакатнинг барқарор ривожланишига ва хавфсизлигига жиддий таҳдид солади. Жаҳон иқтисодиётига коррупция туфайли келиб чиқаётган зарар йилига 3 триллион доллардан ошади. Бу эса глобал хавфнинг кўламини яққол кўрсатади. Шу сабабдан, коррупцияга қарши самарали тизим яратиш ва унинг олдини олиш чоралари муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистонда коррупцияга қарши кураш тизими яратилган бўлиб, суд ҳокимияти ҳам ушбу жараённинг марказида туради. Хусусан, амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари натижасида очиқ суд жараёнларининг онлайн трансляцияси йўлга қўйилди, суд қарорлари электрон шаклда эълон қилинмоқда, шунингдек судьялар корпусини шакллантириш очиқлик ва шаффофлик асосида амалга оширилмоқда. Шунингдек, дунёда суд ҳокимияти мустақиллигининг институционал ва индивидуал жиҳатларини жорий қилиш, одил судловнинг ахлоқий-этик жиҳатлари ҳамда судьялар корпусини шакллантириш бўйича тадқиқотлар ўтказишга алоҳида аҳамият берилмоқда. Хусусан, етакчи илмий марказларда, жумладан, Federal Judicial Center (АҚШ), German Judicial Academy (Германия), The Legal Training and Research Institute of Japan (Япония)да қуйидаги устувор йўналишлар бўйича тадқиқотлар олиб борилмоқда: глобаллашаётган ва рақамлашаётган дунёда суд ҳокимиятини ислоҳ қилиш; суд ҳокимияти мустақиллигини таъминлашнинг замонавий муаммолари; одил судловнинг ахлоқий-этик жиҳатлари ва судьялар интизомий жавобгарлигини такомиллаштириш; суд ҳокимиятини молиялаштириш тизимини такомиллаштириш; суд ҳокимияти мустақиллигига оид халқаро стандартларни имплементация қилиш шакллари ва усулларни такомиллаштириш. Ўзбекистонда ҳам суд ҳокимияти мустақиллигини таъминлаш, одил судлов самарадорлигини ошириш, халқаро рейтингларда мамлакатимиз ўрнини яхшилаш масаласига устувор вазифа сифатида қаралмоқда. Бинобарин суд мустақиллиги – бу одил судловнинг фақат суд органлари томонидан, бошқа давлат органларидан, айниқса, ижроия ва қонун чиқарувчи органлардан, фуқаролик жамияти институтларидан мустақил ҳолда амалга оширилиши тушунилади. Шу ўринда судьянинг мустақиллиги деганда эса, унинг фақат қонунга бўйсунган ҳолда, ҳеч қандай аралашув ва тазйиқларсиз, кимларнингдир талаблари ёки фикрларидан мустақил ҳолда судлов фаолиятини амалга ошириши тушунилади. Ушбу фарқлардан келиб чиқиб, “мустақиллик” тушунчаси суд тизимида икки хил мазмун касб этади: институционал мустақиллик; индивидуал мустақиллик. Институционал мустақиллик шуни англатадики, судьялар суд ҳокимиятнинг ҳар қандай бошқа тармоғидан мустақил, яъни улар ҳеч қандай бошқа давлат органларига, жумладан, қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятга бўйсунмайди ва улар олдида жавоб бермайди. Барча бошқа давлат муассасалари суд ҳокимияти қарорларини ҳурмат қилиши ва уларга риоя қилиши керак. Суд ҳокимиятининг индивидуал мустақиллиги судьяларнинг бошқа давлат ва нодавлат тузилмалар ҳамда уларнинг мансабдор шахсларидан, оддий фуқаролар ва ҳаттоки, бир суд доирасидаги судьялар ёки юқори инстанция судьяларидан мустақиллигини англатади. Судлов органлари мустақиллигининг асосий принципларида, давлат органлари, бошқа институтлар ва хусусий шахслар судьяларни мажбурлаш ёки уларни муайян қарорлар чиқаришига оғдириш йўлида босим кўрсатишдан тийилишлари шартлиги кўрсатилган. Суд ишларига аралашишлар ва ташқи босимни бартараф қилиш билан боғлиқ масалалар, суд раисларининг ваколатини вакиллик ва маъмурий функциялар билан чеклашнинг ташкилий-ҳуқуқий масалалари, суд ҳокимиятини фақат республика бюджетининг маблағлари ҳисобидан молиялаштириш зарурати каби муаммолар бугунги кунда долзарб аҳамиятга эга. Одил судловга оид халқаро стандартларда ҳам судьяларнинг мустақиллигини таъминлашга оид асосий мезон ва қоидалар белгиланган. Бирлашган миллатлар ташкилоти Бош Ассамблеясининг 1985 йил 29 ноябрдаги ва 1985 йил 13 декабрдаги резолюциялари билан тасдиқланган “Суд органлари мустақиллигининг асосий принциплари”да ҳам мустақиллик алоҳида тамойил сифатида ўз аксини топган бўлиб, ушбу ҳужжатга кўра, суд органларининг мустақиллиги давлат томонидан кафолатланиши ва бу мамлакат конституцияси ва қонунларида мустаҳкамлаб қўйилиши, барча давлат органлари уларнинг мустақиллигини ҳурмат қилишлари ва фаолиятига ғайриқонуний тарзда таъсир кўрсатмасликлари лозимлиги қатъий белгилаб берилган. Хусусан, суд ҳокимиятининг мустақиллиги деганда қарорлар қабул қилиш учун зарур бўлган ҳам индивидуал, ҳам институционал мустақиллик тушунилиши, шунинг учун, суд ҳокимияти мустақиллиги бу ҳам менталитет, ҳам институционал, ҳамда функционал механизмлар йиғиндиси ҳисобланиши асослаб берилган. Биринчиси, фактга нисбатан судьянинг мустақиллигини англатса, иккинчиси эса суд органлари ва бошқа субъектлар хусусан, ҳокимиятнинг бошқа тармоқлари ўртасидаги муносабатларни аниқлашга нисбатан қўлланилиши, бу суднинг ҳам ҳақиқий мустақиллигини, ҳам уни жамият томонидан тушунилишини кафолатлайди. Ўзбекистон мазкур халқаро ҳужжатга 1997 йил 30 августда қўшилган, ундаги суд ҳокимиятининг мустақиллиги ва холислигини таъминлашга қаратилган асосий нормалар Конституция ва “Судлар тўғрисида”ги қонунда, шунингдек Судьялар одоб-ахлоқ кодексида ўз ифодасини топган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси “Судлар тўғрисида”ги қонунининг 9-бобида судьялар мустақиллигининг амалга ошириш кафолатлари кўрсатилган бўлиб, унга кўра судьяларнинг мустақиллигини таъминлаш, судьянинг дахлсизлиги, судьяга ҳурматсизлик қилганлик учун жавобгарлик, судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига аралашишга йўл қўйилмаслиги белгиланган. Ушбу қонун талабларидан келиб чиқиб, Судьяларнинг одоб-ахлоқ кодексига ушбу қоиданинг дастлабки принцип сифатида киритилиши ҳам бежизга эмас. Ваҳоланки, судьялар мустақиллиги, дахлсизлиги, улар фаолиятига аралашишга йўл қўйилмаслигининг давлат томонидан кафолатланиши, моддий ва ижтимоий таъминот даражаларининг юқори эканлиги одил судловга эришишда қонуний, асосланган ва адолатли суд қарорлар чиқарилишининг омилидир. Д.Анварова, Судьялар олий кенгаши масъул ходими
Суд мустақиллиги, судья дахлсизлиги ижтимоий адолатни таъминлашга хизмат қилади
Суд мустақиллиги, судья дахлсизлигини таъминлаш демократик жамиятда ҳуқуқий давлатнинг асосий принципларидан бири ҳисобланади. Бу борада олиб борилган ислоҳотлар бугун ўзининг натижасини бермоқда. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йилнинг 21 февралида фармони билан судьялар ҳамжамиятининг органи ҳисобланадиган Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши ташкил этилди. Судьялар дахлсизлиги бузилишининг ва уларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятини бирон-бир тарзда аралашувдан самарали ҳимоя қилиш Кенгашнинг устивор вазифлариларидан бири сифатида белгиланди. Орадан уч йил ўтиб, давлат раҳбарининг “Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳамда суд тизимида коррупциянинг олдини олиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони (07.12.2020 й.) қабул қилинди. Ушбу ҳужжат билан Судьялар олий кенгаши таркибий тузилмаси такомиллаштирилиб, Судьялар дахлсизлигини таъминлаш бўйича суд инспекцияси негизида Судьялар дахлсизлигини таъминлаш ва коррупциянинг олдини олиш бўйича суд инспекциясини тузилди. Суд мустақиллиги, судья дахлсизлиги янгиланган Конституцияда янада мустаҳкамланди. Бош Қонунимизнинг 136-моддасида судьяни муайян ишдан четлатишга, ваколатларини бекор қилишга ёки тўхтатиб туришга, бошқа лавозимга ўттказишга фақат қонунда белгиланган тартибда ва асосларга йўл қўйилиши, суднинг қайта ташкил этилиши ёки тугатилиши судьяни лавозимидан озод этиш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин эмаслиги ҳақидаги нормалар киритилгани суд мустақиллиги ва дахлсизлигини таъминланишида муҳим омил бўлди. Давлатимиз раҳбари Коррупциянинг олдини олиш ва унга қарши курашиш бўйича Республика миллий кенгаши йиғилишида яна бир бор суд мустақиллиги, судьялар дахлсизлигини таъминлаш, суд ишларига аралашмаслик масаласига тўхталганлари бежиз эмас. Чунки, айни масала жамиятда барча фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш учун энг зарур ва шарт бўлган омиллардан биридир. Қачонки, судья ишларни кўришда фақат қонунга асосланса, ҳокимият ёки бошқа кучларнинг таъсирига тушмаса, қонуний ва адолатли қарорлар қабул қилинади. Бу эса қонун устуворлиги таъминланиши ва алал-оқибат фуқароларнинг судга ишончи ошишига олиб келади. Судьяларнинг мустақиллиги ва дахлсизлиги уларнинг фақат қонунга ва ишнинг мазмунига қараб қарор қабул қилишини таъминлайди ва шунинг учун ҳам адолатга эришишнинг кафолати ҳисобланади. Шунингдек, давлат органлари ва бошқа манфаатдор шахслар томонидан судга босим ўтказилишининг олдини олади, шунингдек, амалдаги қонунларнинг бир хилда, тенг қўлланилишини таъминлайди. Мустақиллик ва дахлсизлик масалалари судьялар ҳамжамияти ҳамда бевосита судьялар олдига ҳам катта талабларни қўяди. Хусусан, судья қачонки чуқур билим ва тажрибали бўлса, жамият ва халқ олдидаги масъулиятини тўлиқ англаса, ўзининг одил судлов билан боғлиқ фаолиятига нисбатан аралашувларга муросасиз бўлади. Шунинг учун ҳам доимий равишда судьяларнинг профессионаллик даражасини ошириб бориш, уларнинг билим ва малакасини яхшилаш, суд иши бўйича илмий ва амалий тайёргарлигини кучайтириш судьялар ҳамжамиятининг устувор вазифаларидан биридир. Бу борада судьялар фаолияти самарадорлигини электрон рейтинг баҳолаш натижаларидан келиб чиқиб, Судьялар олий мактабида ҳар бир судья фаолиятидаги камчиликларни ҳисобга олган ҳолда индивидуал режа асосида малака ошириш курслари ташкил этилгани яхши самара бермоқда. Иккинчидан, суд тизимида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш орқали судга бўлган ишончни ошириш лозим ва бу ҳам ўз навбатида турли суд ишларига аралашувларнинг олдини олади. Шахс ўз ҳуқуқи ҳимоясида бошқа турли ноқонуний йўллар қидирмасдан, судга мурожаат қилиши, унга ишонишига эришиш ҳам муҳим омиллардан биридир. Шунингдек, медиация ва альтернатив қарор қабул қилиш механизмларини кенгайтириш лозим, бундай чора суддаги юкламаларни камайтириш билан бирга иш сифатини оширишга ҳам хизмат қилади. Суд ҳокимияти мустақиллиги ҳақида гап кетганда суд ишларига аралашиш учун тегишли жавобгарлик мавжудлигини кенг тарғиб қилиш ҳам талаб этилади. Шу ўринда қайд этиш жоизки, Судьялар олий кенгаши томонидан 2023 йилда 2 та, 2024 йилда 3 та ҳолатда суд ишларига аралашганлик ҳолатлари аниқланган ва натижада қонунийлик таъминланган. Яна бир масла: судга ишларига аралашувларнинг олдини олиш учун давлат органлари ва уларнинг раҳбарларига суд билан мулоқот масаласида тушунтиришлар беришга ҳам эҳтиёж бор. Негаки, агарда суд қароридан ҳокимлик ёки назорат органи раҳбари норози бўлгани ҳолда тегишли тартибда юқори инстанция судига шикоят билан мурожаат қилиши мумкинлиги, лекин бирон ҳолатда ишни кўрган судьяга ўз норозилигини билдириши, уни танқид қилиши мумкин эмас. Ишни кўраётган судьяга илтимос ёхуд босим қилиш, ундан маълум мазмундаги қарор қабул қилишни талаб қилиши қонунга зидлигини тушунтириш, жавобгарлик мавжудлигини билан огоҳлантириш ҳам ўз самарасини беради. Бу борада Судьялар Олий Кенгаши томонидан муқаддам “Судьянинг мустақиллиги ва дахлсизлиги, суд ишига аралашганлик учун жавобгарлик асослари” номли китоб-қўлланма тайёрланиб тарқатилган бўлса, айни пайтда давлат ҳокимияти органлари ходимлари учун айни шу мавзуда эслатма тарқатма материаллар тайёрланмоқда. Судья, фақат қонунга асосланиши, ҳар бир иш бўйича қонуний, адолатли, объектив ва ишончли қарор қабул қилиши шарт. Ундан ҳеч кимга ёки ҳеч қандай манфаатларга берилмаслик талаб қилинади. Суд мустақиллиги ва дахлсизлигини барча ҳурмат қилиши лозим, зеро, ушбу омиллар жамиятимизда адолат ўрнатилишига хизмат қилади. Холмўмин Ёдгоров, Судьялар олий кенгаши раиси
Ишонч телефони
Сизда ариза, шикоят ёки таклифлар мавжудми? Судьялар олий кенгашига ишонч телефонлари орқали мурожаат қилинг!
71 200-26-00 ёки 1190